Đặc sắc của bài thơ Sóng - Xuân Quỳnh

1. Sóng là một trong những bài thơ tình đặc sắc của Xuân Quỳnh. Hình tượng trung tâm và nổi trội trong bài, như tựa đề đã chỉ rõ, đó là sóng. Sức sông và vẻ đẹp tâm hồn của nhà thơ cũng như mọi sáng tạo nghệ thuật trong bài thơ đều gắn liền với hình tượng sóng. Cả bài thơ là những con sóng tâm tình của một người phụ nữ được khơi dậy khi đứng trước biển cả, đối diện với những con sóng vô hạn vô hồi. Thực ra thì trong bài thơ, còn có một hình tượng trữ tình nữa, đó là "em". Sóng là một hình tượng ẩn dụ, nó là sự hoá thân của cái tôi trữ tình của nhà thơ. "Sóng" và "em" vừa hoà nhập làm một, lại vừa phân đôi ra để soi chiếu vào nhau, cộng hưởng. Tâm hồn người phụ nữ đang yêu soi vào sóng để thấy rõ lòng mình, nhờ sóng để biểu hiện những trạng thái của lòng mình. Với hình tượng "sóng" Xuân Quỳnh đã tìm được một cách thể hiện thật xác đáng tâm trạng của người phụ nữ trong tình yêu.

2. Trước hết, có thể cảm nhận một hình tượng sóng được gợi ra trong cả bài thơ bằng âm điệu. Bài thơ có một âm hưởng dào dạt, nhịp nhàng, lúc sôi nổi trào dâng, lúc thầm thì lắng sâu, gợi âm hưởng của những đợt sóng miên man. Âm hưởng ấy được tạo nên bởi thể thơ năm chữ có vần cách với những câu thơ liền mạch, từng câu không ngắt nhịp, các khổ thơ lại được gắn kết bằng cách nối vần từ câu cuối khổ trên xuống câu đầu khổ dưới, ví dụ:

Bồi hồi trong ngực trẻ

Trước muôn trùng sóng bể

Khi nào ta yêu nhau

Con sóng dưới lòng sâu...

Nhịp sóng đó cũng là nhịp lòng của tác giả, một tâm trạng đang xao động, trào dâng, miên man và chất chứa những khát khao, rạo rực.

3. Đi vào phân tích những biểu hiện cụ thể của tâm trạng trữ tình trong bài thơ, ta sẽ thấy mỗi trạng thái tâm hồn lại tìm thấy sự tương hợp với một đặc tính, một dạng thức biểu hiện của sóng.

Sóng "Dữ dội và dịu êm / Ồn ào và lặng lẽ, những trạng thái thật là đối nghịch, như là tâm tình người phụ nữ đang yêu, mang trong lòng những trạng thái thật trái ngược và bất thường, ẩn chứa sức sống mạnh mẽ. Với sức sống và khát vọng không lúc nào nguôi ngoai, yên định, con sóng không thể không "tìm ra tận bể", cũng như Xuân Quỳnh đã phát hiện cái quy luật của sự sống trong tình yêu là ở sự vận động của nó: "Bởi tình yêu muôn thuở/ Có bao giờ đứng yên" (Thuyền và biển).

Hành trình của sóng hướng ra bể rộng cũng chính là sự dứt khoát chối bỏ những giới hạn chật chội, những thoả mãn tầm thường, để tìm đến những chân trời bao la, những khát khao lớn rộng. Chỉ có ra đến biển, con sóng mới thực sự tìm thấy mình, mới nhận thức được sức mạnh và những khát khao của nó.

Biển là biểu hiện cụ thể của không gian lớn rộng, cũng như sóng là sự vĩnh hằng với thời gian. Đứng trước biển, người ta thường nghĩ đến cái vô cùng, vô tận của tự nhiên, của vũ trụ. Với Xuân Quỳnh thì bao giờ biển cũng khơi dậy những khát khao, ước vọng lớn lao:

Suốt cuộc đời biển gọi ước mơ

Nỗi khát vọng những phương trời chưa đến.

(Biển)

Sóng trường tồn với thời gian, là sự sống không ngừng nghỉ và không mệt mỏi, cũng như nỗi khát vọng tình yêu của con người, đã từ ngàn xưa và còn mãi mãi với loài người, nhưng trước hết là trong những lồng ngực trẻ:

Ôi con sóng ngày xưa

Và ngày sau vẫn thế

Nỗi khát vọng tình yêu

Bồi hồi trong ngực trẻ.

Đi tìm lời đáp cho câu hỏi về sự khởi nguồn tình yêu của mình, người phụ nữ ở đây cũng lại soi vào sóng: "Sóng bắt đầu từ gió ỉ Gió bắt đầu từ đâu? ", và chợt nhận thức về cái "quy luật" không thể cắt nghĩa rõ ràng được của tình yêu: "Em cũng không biết nữa/Khi nào ta yêu nhau". Cái điều mà trước kia Xuân Diệu đã tổng kết như phát biểu một chân lí: "Làm sao cắt nghĩa được tình yêu?" thì nay Xuân Quỳnh lại phát hiện nó, nhưng bằng trực cảm, bằng sự trắc nghiệm của chính lòng mình, được nói lên như một lời "thú nhận" thành thực, hồn nhiên mà không kém ý nhị, sâu sắc.

Tình yêu là đi liền với nỗi nhớ. Tâm hồn đang yêu ở đây lại soi vào sóng mà diễn tả được cái sâu sắc, bao la của nỗi nhớ trong lòng mình: nó choán đầy cả tầng sâu và bề rộng, nó chiếm lĩnh trọn cả thời gian:

Con sóng dưới lòng sâu

Con sóng trên mặt nước

Ôi con sóng nhớ bờ

Ngày đêm không ngủ được.

Như nỗi lòng của người con gái:

Lòng em nhớ đến anh

Cả trong mơ còn thức.

Cái "thức" trong cả giấc mơ, mới càng nói được sự thật của nỗi lòng: nỗi nhớ không chỉ chiếm lĩnh ý thức mà còn thấm sâu vào tiềm thức.

Tình yêu sôi nổi, nồng nhiệt của trái tim phụ nữ này, cũng lại là một tình yêu thật chân thành, trong sáng, một tình yêu hết mình và đòi hỏi sự duy nhất, tuyệt đối, sự gắn bó thuỷ chung. Như con sóng nào cũng hướng tới bờ và nhất định sẽ tới bờ, dù muôn vàn cách trở, thì lòng em cũng thế:

Dẫu xuôi về phương Bắc

Dẫu ngược về phương Nam

Nơi nào em cũng nghĩ

Hướng về anh - một phương.

Quan niệm tình yêu trong thơ Xuân Quỳnh mới mẻ, mạnh bạo, nhưng cũng rất gần gũi với mọi người và có gốc rễ trong tâm thức dân tộc.

Tâm trạng của người phụ nữ trong tình yêu, nhờ cách thể hiện sóng đôi qua em và sóng nên vừa được bộc bạch trực tiếp lại vừa được diễn tả đầy hình ảnh với các nét tâm trạng được trở đi trở lại như một điệp khúc hồi hoàn, như những vòng sóng nối nhau, dội lại cộng hưởng và lan toả. Nếu sóng nhớ bờ, "Ngày đêm không ngủ được" thì em "nhớ đến anh / Cả trong mơ còn thức"-, và nếu em ở nơi nào cũng nghĩ "Hướng về anh — một phương" thì sóng "Con nào chẳng tới bờ/ Dù muôn vàn cách trở".

Hồn thơ Xuân Quỳnh vốn rất nhạy cảm với thời gian và sự chảy trôi, biến đổi. Sự nhạy cảm ấy thường dẫn chị đến tâm trạng lo âu và niềm khát khao nắm lấy cái hạnh phúc bình dị của hiện tại chăm chút vun vén cho nó. Ngay như lúc này, trong trạng thái hạnh phúc của tâm hồn người phụ nữ đang yêu, thấy cuộc đời tất cả vẫn còn ở phía trước, vậy mà vẫn cứ hiện ra một thoáng lo âu về cái hữu hạn của đời người và cũng của tình yêu:

Cuộc đời tuy dài thế

Năm tháng vẫn đi qua

Như biển kia dẫu rộng

Mây vẫn bay về xa.

Sau này, khi đã đi qua nhiều năm tháng đầy biến động của cuộc đời, đã nếm trải nhiều ngọt ngào và cay đắng của hạnh phúc thì ở Xuân Quỳnh nỗi lo âu về sự mong manh, bất định của tình yêu đã trở thành một ám ảnh nhiều xót xa:

Lời yêu mỏng mảnh như màu khói

Ai biết tình anh có đổi thay?

(Hoa cỏ may)

Ở bài Sóng, sự nhạy cảm với thời gian chảy trôi và ý thức về cái hữu hạn của một đời người lại dẫn đến khát vọng muôn được còn mãi với muôn thuở, hoà nhập với vĩnh hằng. Với Xuân Quỳnh, cái cách để sông mãi ấy là tình yêu. Người đàn bà ấy khát khao được sống hết mình cho tình yêu và được sống mãi với thời gian bằng tình yêu của mình. Sóng lại nói giúp chị niềm khát khao ấy.

Làm sao được tan ra

Thành trăm con sóng nhỏ

Giữa biển lớn tình yêu

Để ngàn năm còn vỗ

Trước biển, người ta khó tránh khỏi cảm giác rợn ngợp bởi đối diện với cái vô biên và vô tận. Nhưng biển, với Xuân Quỳnh, còn "Khơi dậy những khát khao mới mẻ". Mà ở trường hợp bài Sóng này, là cái khát khao được hoà nhập với cái vĩnh hằng, được còn mãi một tình yêu lớn. Khát vọng yêu cũng là khát vọng sống mãnh liệt đủ đầy. Cuộc đời một con người dù có là dài thì rồi năm tháng cũng sẽ đi qua, nhưng tình yêu lớn sẽ còn mãi với thời gian, với các thế hệ con người. Cái ước vọng được còn mãi tình yêu của mình luôn là nỗi niềm tha thiết và khắc khoải trong trái tim người phụ nữ này, ngay khi còn nhiều bồng bột của tuổi trẻ và cả lúc đã qua nhiều khổ đau, từng trải, thậm chí, khi ấy nó lại càng da diết hơn:

Em trở về đúng nghĩa trái tim em

Là máu thịt đời thường ai chẳng có

Cũng ngừng đập lúc cuộc đời không còn nữa

Nhưng biết yêu anh cả khi chết đi rồi.

(Tự hát)

Người phụ nữ ấy như sinh ra để yêu và làm thơ. Nhưng tình yêu và thơ ca chẳng phải là cái gì khác hơn là sự sống trọn vẹn, sâu sắc hết mình đó sao? Và chẳng phải là thơ đã tiếp tục sự sông của chị, tình yêu của chị cả sau khi người phụ nữ tài năng và bất hạnh ấy đã đột ngột ra đi mãi mãi đó sao?