Phân tích bài thơ Tiến sĩ giấy của Nguyễn Khuyến

Chẳng biết từ khi nào, hễ cứ đến Tết Trung thu thì trong vô số đồ chơi trẻ em có hình nộm ông tiến sĩ, Tiến sĩ bằng giấy. Chắc chắn không phải vì không ưa học vị Tiến sĩ mà biến ông thành đồ chơi; trái lại, dân ta vốn hiếu học, trọng khoa bảng, mà những người đậu đại khoa thì rất hiếm, do đó muốn cổ vũ và khích lệ việc học, người đời mới dựng hình Tiến sĩ để nghinh rước trong kì tết vui vẻ này? Đã hằng mấy trăm năm, phần lớn các vị đậu đại khoa đều có công với nước, với dân, trở thành mơ ước của các thế hệ nhà Nho cửa Khổng sân Trình.

Cậy cái bảng vàng treo nhị giáp

Vào cuối thế kỉ XIX, dưới chế độ thực dân, Nho học lụi tàn, các kì thi chỉ là cảnh chợ chiều để bọn mua quan bán tước tha hồ thao túng. Bi hài kịch này đã được đôi câu đốỉ sau đây miêu tả sinh động:

Con nên khoa giáp cha mòn trán,

Em được công danh chị nát bôn!

Danh nho Nguyễn Khuyến viết bài này cũng bao hàm ý nghĩa như vậy.

Ngòi bút tác giả thống kê một loạt biểu tượng như: cờ dương danh tiến sĩ, biển ân tứ vinh quy, mũ mão cân đai... toàn của vua ban và cả cái tên quen thuộc: ông Nghè tháng tám. ông này là ông nghè đấy, có đủ cả lễ bộ không chút lép vế so với bất cứ ông nghè thật nào khác. Có điều là điệp từ cũng dày đặc được dùng như nhãn tự tạo cho giọng điệu thơ một ấn tượng hơi là lạ khang khác. Nó giống như bức tranh đám rước chuột dân gian. Tưởng thực mà lại giả: ông tiến sĩ giấy đó thôi. Quả là hài hước.

Phần còn lại của bài thơ Nguyễn Khuyến lột tả cái tính hài hước ấy bằng nhiều nét tiêu biểu.

Trước hết, ông nhấn mạnh: sản xuất ông tiến sĩ giấy không khó, không rườm rà, chỉ cần những mảnh giấy vụn với một ít màu điểm chỗ này, tô chỗ khác là có ngay ông tiến sĩ. Dân làm nghề hàng mã có thể cho xuất hiện hàng loạt ông nghè vào dịp Tết Trung thu đem bày bán khắp hàng quán ở chợ quê hay chợ tỉnh. Phố Hàng Mã gần chợ Đồng Xuân (Hà Nội) hẳn là cái lò nổi tiếng sản xuất ra tiến sĩ giấy.

Tiếp đến, tác giả cất tiếng than về thân phận của những ông nghè giả bằng giấy ấy: cũng xiêm áo khoa danh đủ cả nhưng chẳng hiểu vì sao lại bị người đời coi rẻ đến thế, dùng Tiến sĩ giấy làm trò tiêu khiển và kiếm lãi như vậy? (Tấm thân xiêm áo sao mà nhẹ; cái giá khoa danh ấy mới hời). Ai là người nấu sử sôi kinh, thông kim bác cổ, danh xứng bảng vàng bia đá - Tiến sĩ đích thực - lại không đau lòng?

Tiến sĩ giấy

Cuối cùng, Nguyễn Khuyến rút ra nhận xét đầy chua chát với nhiều suy tư: thời này, hầu hết ông nghè đang chễm chệ trên ngôi cao đều là bọn tiến sĩ giấy cả, chúng chính là những thằng hề không hơn không kém; người dời bày ra cho tiến sĩ giấy có chi là đáng trách! Chả thế mà ông đã có lần trực tiếp phê phán tên Đốc học Hà Nam bằng những vần thơ đích đáng:

Ai rằng ông dại với ông điên,

Ông dại sao ông biết lấy tiền?

Cậy cái bảng vàng treo nhị giáp

Khoét thằng mặt trắng lấy Tam nguyên.

(Đốc học Hà Nam)

Lời lẽ bài Tiến sĩ giấy không nặng nề, sát phạt nhưng vẫn nặng trĩu ưu phiền. Tác giả không khỏi ngậm ngùi vì thân danh ông nghè biến thành đồ chơi con trẻ! Phải chăng bọn đậu lại quan xin đã tạo nên bi hài kịch đó? Sâu xa hơn nữa, có người cho rằng: bài này ít nhiều cũng mang tính tự trào của chính tác giả; trước cảnh non nước đầy vơi mình đành cam chịu bó tay!

Cờ đương dở cuộc không còn nước,

Bạc chửa thâu canh đã chạy làng!

(Tự trào)

Thâm thúy và cảm động thay ông già Yên Đổ!

Leave a Reply