Phân tích đoạn trích “Đất Nước” cúa Nguyễn Khoa Điềm

HƯỚNG DẪN

I. GIỚI THIỆU CHUNG

- Nguyễn Khoa Điềm thuộc thế hệ các nhà thơ chống Mĩ. Cũng như một số nhà thơ hàng đầu của thời kì này, Nguyễn Khoa Điềm tâm huyết với chủ đề lớn của thơ ca đương thời là đất nước. Trường ca “Mặt đường khát vọng” là thành công không chỉ của riêng Nguyễn Khoa Điềm mà của cả nền thơ ca kháng chiến chống Mĩ trong việc chiếm lĩnh đề tài Tổ quốc.

- Ra đời 1971 trên chiến trường Bình Trị Thiên khói lửa, trường ca Mặt đường khát vọng đã thành công nhiệm vụ thức tỉnh tinh thần dân tộc của tuổi trẻ đô thị miền Nam, giúp thanh niên vùng địch tạm chiếm nhận rõ bộ mặt xâm lược của đế quốc Mĩ, hướng về nhân dân đất nước, ý thức được sứ mệnh của thế hệ mình, xuống đường đấu tranh hòa nhập với cuộc chiến đấu của toàn dân tộc.

- Đoạn trích “Đất Nước” chiếm gần trọn vẹn chương V của bản trường ca. Đây là chương hay nhất tập trung những suy nghĩ cảm nhận mới mẻ về đất nước, đồng thời thể hiện sâu sắc tư tưởng cốt lõi của tác phẩm: Đất nước là của nhân dân.

II. PHÂN TÍCH

1. Đề tài và cấu tứ

- Đất nước là chủ đề được quan tâm hàng đầu của nền văn học Việt Nam - nền văn học của một dân tộc 4000 năm dựng nước cũng là 4000 năm giữ nước. Tư tưởng đất nước của nhân dân thực ra đã manh nha từ trong lịch sử xa xưa... Những nhà tư tưởng lớn, những nhà văn lớn của dân tộc ta đã từng nhận thức sâu sắc vai trò của nhân dân trong lịch sử: “Việc nhân nghĩa cốt ở yên dân” (Nguyễn Trãi).

- Song phải đến văn học hiện đại Việt Nam, được soi sáng bằng tư tưởng Hồ Chí Minh, bằng quan điểm Mác xít về nhân dân, được trải nghiệm trong thực tiễn vĩ đại của cuộc cách mạng mang tính nhân dân sâu sắc, văn học từ sau Cách mạng tháng Tám mới đạt đến sự nhận thức sâu sắc về nhân dân và cảm hứng về đất nước đã mang tính dân chủ cao. Đặc biệt giai đoạn chống Mĩ, tư tưởng đất nước của nhân dân một lần nữa lại được nhận thức sâu sắc thêm bởi vai trò và những đóng góp hi sinh vô vàn của nhân dân trong cuộc kháng chiến dài lâu và cực kì ác liệt. Các nhà thơ trẻ thời chống Mĩ đã phát biểu một cách thấm thía cảm nhận mới mẻ về đất nước. Song tư tưởng đất nước là của nhân dân có lẽ được kết tinh hơn cả trong trích đoạn “Đất Nước" của Nguyễn Khoa Điềm trong trường ca “Mặt đường khát vọng’’.

- Nguyễn Khoa Điềm đã kết hợp giữa chính luận và trữ tình để trình bày những cảm nhận và suy tưởng về đất nước dưới hình thức lời trò chuyên tâm tình của đôi lứa yêu nhau. Đất Nước được cảm nhận toàn vẹn từ nhiều bình diện: Trong chiều dài của thời gian lịch sử, trong bề rộng của không gian địa lí, trong chiều sâu của đời sống văn hóa, phong tục, tâm hồn tính cách cha ông. Ba phương diện đó gắn bó với nhau làm nổi bật tư tưởng cơ bản: Đất nước này là đất nước của nhân dân. Tư tưởng đó là hệ quy chiếu mọi xúc cảm suy tưởng của tác giả để từ đó nhà thơ có thêm những phát hiện mới làm phong phú sâu sắc hơn quan niệm về đất nước trong thơ ca chống Mĩ.

2. Cảm nhận mới mẻ về Đất Nước

- Hai chữ “Đất Nước” trong toàn chương và trong đoạn trích được viết như một mĩ từ thể hiện tình cảm thiêng liêng sâu sắc của nhà thơ với đất nước và tạo nên nỗi xúc động thiêng liêng cho người đọc. Sự vỡ tách và nhập ghép 2 âm tiết đất - nước trong một phát hiện đượm phong vị triết học:

“Đất là nơi anh đến trường... nồng thắm”

- Anh là đất - phù hợp với khí chất vững vàng kiên định, em là nước thật dịu dàng nữ tính. Khi nói về anh, về em thì đất - nước tách riêng, khi anh em hò hẹn đại từ nhân xưng chuyển hóa thành “Ta” thì đất nước gắn liền bên nhau hài hòa nồng thắm. Khi tách riêng ra thì “Đất là hòn núi bạc”, nước là “biển khơi”, khi hợp nhất lại “Đất Nước” là “nơi dân mình đoàn tụ”. Khi tách riêng ra “Đất là nơi Chim về”, “Nước là nơi Rồng ở” khi hợp nhất lại “Đất Nước trong chúng ta hài hòa nồng thắm”. Nguyễn Khoa Điềm thể hiện đầy xúc động cảm nhận mới mẻ về đất nước: Đó là sự thống nhất giữa riêng và chung, giữa cá nhân và cộng đồng, giữa thế hệ này với thế hệ khác. Đất nước không chỉ bên ta, quanh ta mà cả trong ta. Điệp từ “Đất Nước” vang lên như một khúc nhạc thiêng tấu lên suốt chiều dài đoạn thơ. Đất Nước là hai tế bào khởi đầu cho mọi sự sinh thành.

- Chúng kết hợp giao hòa để tạo nên có thế đất đai, dáng hình xứ sở, cứ thế đất nước lớn lên trong tình yêu đôi lứa, trong thời gian đằng đẵng. Trong không gian mênh mông, trong nỗ lực của mỗi con người hết lòng yêu thương Tổ quốc mình. Đất nước chân thực như búi tóc của mẹ, miếng trầu của bà mà vô cùng huyền ảo với “Chim về”, “Rồng ở”. Lạc Long Quân và Âu Cơ...

- Những câu thơ của Nguyễn Khoa Điềm có khả năng đánh thức tình cảm cội nguồn trong đáy tâm linh Việt:

“Hàng năm ăn đâu làm đâu

Cũng biết cúi đầu nhớ ngày giỗ Tổ”

- Bằng những câu thơ cấu tạo như định nghĩa Nguyền Khoa Điềm đã tổng kết lịch sử trong quá trình sinh thành đất nước, tạo nên địa bàn cư trú của người Việt suốt mấy nghìn năm qua. Nhà thơ đã chỉ rõ chủ nhân chân chính của đất nước là nhân dân. Đằng sau mỗi tên đất tên sông là mỗi cuộc đời và kì tích cha ông. Chính nhân dân đã xây dựng mở mang và giữ gìn đất nước. Họ là những con người bình dị, vô danh:

“Họ đã sống và đã chết

Giản dị và bình tâm

Không ai nhớ mặt đặt tên

Nhưng họ đã làm ra Đất nước”.

- Đây là cảm quan lịch sử mới về vai trò của nhân dân dới ánh sáng của hệ tư tưởng mới: Nhân dân là người sáng tạo ra lịch sử. Lần theo những địa danh suốt ba miền Bắc, Trung, Nam, Nguyễn Khoa Điềm đã dựng nên diện mạo non sông, “dáng hình xứ sở” qua cuộc đời con người: nhất là những con người bình thường, vô danh... Nguyễn Khoa Điềm đã góp thêm một thành công trong dàn hợp xướng về đất nước của thơ ca thời chống Mĩ, làm sâu sắc thêm nhận thức về nhân dân và Đất nước của Văn hóa thời kì này.

3. Chất liệu văn hóa dân gian góp phần thể hiện tư tưởng: đất nước của nhân dân.

- Thành công của đoạn trích còn ở việc tạo ra một không khí, giọng điệu, không gian nghệ thuật riêng đưa ta vào thế giới gần gũi mĩ lệ và giàu sức bay bổng của ca dao truyền thống, của văn hóa dân gian, nhưng lại mới mẻ qua cảm nhận và tư duy hiện đại. Đoạn thơ mở đầu bằng những câu thơ bình dị vừa thân thiết gần gũi vừa huyền diệu thiêng liêng: “Khi ta lớn lên Đất Nước đã có rồi”. Nó tạo mối liên hệ máu thịt giữa mỗi con người với đất nước. Tình cảm mỗi con người đối với đất nước lớn lên theo năm tháng, sự trưởng thành của mỗi người làm đất nước thêm lớn mạnh. Từ không gian huyền thoại, thời gian cổ tích: “từ ngày xửa ngày xưa” chuyền hóa nhanh chóng sang không gian đời thường, thời gian hiện tại “miếng trầu” của bà, “búi tóc” của mẹ bây giờ. Sự co giãn trong từng câu thơ (ngắn, dài xen kẽ), cách mở rộng nghĩa trong trường liên tưởng, lối đối xứng xa nay để tương sinh, cái huyền ảo và đời thường đặt cạnh nhau mà không tương khắc khiến đất nước được cảm nhận như sự thống nhất của các phương diện văn hóa, truyền thống phong tục, cái hàng ngày và cái vĩnh hằng, trong đời sống của mỗi cá nhân và cả cộng đồng.

- Nguyền Khoa Điềm đã đạt tới thống nhất giữa trữ tình và triết lí, xúc cảm và suy tư, khiến giọng thơ vừa tha thiết vừa trang nghiêm có sức lay động hàng triệu trái tim trong hàng triệu năm dài. Thành công của đoạn thơ mà còn ở chỗ Nguyễn Khoa Điềm đã sử dụng chất liệu văn hóa dân gian để làm nên chất kết dính các hình ảnh thơ của mình. Không chỉ sử dụng vẹn nguyên mà tác giả còn sáng tạo, tái tạo từ những gì quen thuộc nhất trong nền văn hóa dàn gian lâu đời, cho chúng một sức sống mới, một ý nghĩa mới. Những câu thơ thấm đẫm chất dân gian truyền thống mà rất hiện đại. Những câu ca dao, tục ngữ, thành ngữ, truyền thuyết quen thuộc nhưng khi đi vào đoạn thơ đã lấp lánh ánh sáng tài năng, tâm hồn tình cảm Nguyễn Khoa Điềm:

- “Cha mẹ thương nhau bằng gừng cay muối mặn”

- “Đất nước là nơi em đánh rơi chiếc khăn trong nối nhớ thầm”

- Đất nước có trong tình yêu thương của mẹ cha trong khoảnh khắc bồi hồi thầm thương trộm nhớ của mỗi người. Chúng ta có thể bắt gặp trong đoạn trích rất nhiều những câu thơ đầy tính sáng tạo, làm nên những hình tượng thơ vừa gần gũi mới mẻ, vừa đẹp đẽ đến như thế. Sự đậm đặc của yếu tố dân gian và cách nhìn, cách thể hiện mới mẻ đã tạo ra một bầu khí quyển độc đáo huyền ảo bao trùm suốt đoạn thơ với những câu thơ có khả năng ngân vang trong cõi tiềm thức và cả vô thức của người Việt. Ngày xưa khi định nghĩa về đất nước, Lý Thường Kiệt phải thiêng hóa qua “đế cư““thiên thư”, Nguyễn Đình Chiểu phải mượn hình ảnh kì vĩ “Nhật nguyệt chói lòa”, “xa thư đồ sộ” để trang trọng hóa đất nước. Hệ thống thi pháp cổ điển ấy đã tạo ra khoảng cách thiêng thể hiện niềm ngưỡng vọng vô biên của con người đối với đất nước. Còn ở đây, trong trích đoạn “Đất Nước” của Nguyễn Khoa Điềm, ngôn từ đậm chất liệu văn hóa dân gian đã nỗ lực bình dị đất nước, Nguyễn Khoa Điềm có công đưa đất nước từ trời cao thượng đế, ngai vàng đế vương xuống miếng trầu của bà, búi tóc của mẹ, hạt gạo một nắng hai sương nuôi dưỡng cộng đồng Việt, cái cột cái kèo trong mái ấm thân thương của mỗi gia đình. Đất nước thân thương giản dị xiết bao. Sử dụng chất liệu văn hóa dân gian không còn là thủ pháp nghệ thuật mà là một khám phá mới mẻ sâu xa của tình yêu về hình tượng Đất nước. Văn hóa dân gian là của nhân dân... Chất liệu văn hóa dân gian trong ngôn ngữ và hình ảnh thơ đã tập trung thể hiện chủ đề của toàn tác phẩm: Đất nước này là đất nước của nhân dân.

- Tư tưởng đó là điềm quy tụ mọi cách nhìn về đất nước từ thắng cảnh thiên nhiên kì thú: Núi vọng phu, hòn trống mái... trong mối liên hệ máu thịt với đời sống dân tộc. Từ cảm nhận cụ thể, tác giả đã quy nạp hàng loạt hiện tượng để đi đến một khái quát sâu sắc đầy sức thuyết phục:

“Và ở đâu trên khắp ruộng đồng gò bãi

Chẳng mang một dáng hình, một ao ước, một lối sống của ông cha

Ôi Đất Nước sau bốn nghìn năm đi đâu ta cũng thấy

Những cuộc đời đã hóa núi sông ta”

- Khi nghĩ về lịch sử 4000 của đất nước, tác giả không điểm lại các vương triều phong kiến, các anh hùng nổi tiếng mà nhấn mạnh công đức những con người bình dị vô danh: “Trong 4000 lớp người... ra Đất Nước”. Chính những người vô danh bình dị ấy đã giữ gìn và truyền lại cho đời sau bó đuốc truyền thống trong cuộc chạy tiếp sức giữa các thế hệ các giá trị văn hóa, văn minh tinh thần, vật chất của đất nước, dân tộc: Hạt lúa, ngọn lửa, tiếng nói, ngôn ngữ, Nguyễn Khoa Điềm trở về với cội nguồn văn hóa dân gian đề định nghĩa một cách bất ngờ.

Đất Nước của Nhân Dân, Đất Nước của ca dao thần thoại

- Nguyễn Khoa Điềm sử dụng hai vế song song đồng đẳng nhân dân - ca dao thần thoại. Bằng cách đó đã định nghĩa đất nước là kết tinh cao quý nhất đời sống trí tuệ, tình cảm của nhân dân. Bởi vẻ đẹp tinh thần của nhân dân kết tinh hơn đâu hết là ở ca dao dân ca, cổ tích. Câu thơ với hai vế song song đồng đẳng đã khiến định nghĩa đất nước của Nguyễn Khoa Điềm vừa giản dị vừa huyền ảo. Tác giả chọn trong kho tàng dân gian ba câu nói về ba phương diện quan trọng nhất của đất nước được tác giả cảm nhận và phát hiện trong cái nhìn tổng hợp toàn vẹn mang đậm tư tưởng truyền thống dân tộc: Rất say đắm trong tình yêu (yêu em), rất quý trọng tình nghĩa (Quý công cầm vàng...) nhưng cũng thật quyết liệt trong căm thù và chiến đấu (biết trồng tre... lâu).

4. Trách nhiệm bổn phận của mỗi cá nhân đối với đất nước:

Đất nước không ở đâu xa mà kết tinh hóa thân trong cuộc sống mỗi con người:

“Em ơi em Đất Nước là máu xương của mình

Phải biết gắn bó và san sẻ

Phải biết hoá thân cho dáng hình xứ sở

Làm nên Đất Nước muôn đời...”

- Đoạn thơ như một lời nhắn nhủ thiết tha. Mở đầu bằng tiếng gọi tha thiết: “Em ơi em”... khiến tính chính luận không mang màu sắc giáo huấn mà như một lời tự nhủ tự dặn chân thành: sự sống của mỗi cá nhân không phải là chỉ riêng của cá nhân mà còn là của đất nước, bởi mỗi cuộc đời đều được thừa hưởng những di sản văn hóa tinh thần vật chất của dân tộc, mỗi cá nhân phải có trách nhiệm gìn giữ, phát triển nó, truyền lại cho các thế hệ tiếp theo. Trách nhiệm của mỗi cá nhân không chỉ là bổn phận bảo vệ biên cương địa giới, tiếp nối truyền thống lịch sử, mà còn ở việc bảo lưu văn hóa phong tục, giữ gìn nét đẹp tâm hồn tính cách dân tộc. Quá khứ luôn có mặt trong hiện tại, lịch sử luôn hiện diện với hôm nay, trong miếng trầu của bà, búi tóc của mẹ là cả truyền thống 4000 năm tuổi. Hạt gạo “một nắng hai sương” hôm nay cũng là những hạt gạo nuôi dưỡng dân tộc Việt 4000 năm qua. Trách nhiệm của mỗi người đôi với đất nước trong hiện tại là sự trân trọng đối với quá khứ, là xây dựng nền tảng cho tương lai, làm nên huyết mạch nuôi dưỡng có thể đất đai, tạo sức sống trường cửu của dân tộc. Có lẽ trong thơ ca chưa có ai nói một cách chân thành, xúc động và thấm thía đến thế về trách nhiệm của mỗi cá nhân đối với dân tộc đất nước như Nguyễn Khoa Điềm trong trích đoạn “Đất Nước” này: Đất nước không chỉ là một khách thể ở ngoài mỗi chúng ta mà tồn tại ngay trong cơ thể, sự sống của mỗi con người. Sự sống của mỗi cá nhân chỉ có ý nghĩa trong sự trường tồn của đất nước.

III. KẾT LUẬN

- Đất nước là đề tài, cảm hứng chủ đạo của thơ ca kháng chiến chống Mĩ. Mỗi nhà thơ lại có cảm nhận riêng về đất nước nhưng tất cả đều xuất phát từ tấm lòng chung đó là tình yêu thiết tha với quê hương đất nước. Từ thực tiễn của cuộc kháng chiến chống Mĩ, Nguyễn Khoa Điềm nhận thức sâu sắc vai trò và sự đóng góp to lớn, những hi sinh vô vàn của nhân dân trong cuộc chiến tranh dài lâu và cực kì ác liệt này. Tư tưởng đất nước của nhân dân từ trong văn học truyền thống đã được Nguyễn Khoa Điềm phát triển đến đỉnh cao, mang tính dân chủ sâu sắc. Chất liệu văn hóa dân gian được nhà thơ sử dụng nhuần nhuyễn, biến ảo đầy sáng tạo chính là nét đặc sắc thẩm mĩ thống nhất với tư tưởng “đất nước của nhân dân, đất nước của ca dao thần thoại” của bài thơ. Như vậy, tác giả đã vượt qua tính thời sự của một thời để nói lên tiếng nói của muôn đời.