Phân tích tấn bi kịch của nhân vật Chí Phèo trong tác phẩm cùng tên của nhà văn Nam Cao

Nam Cao là cây bút hiện thực xuất sắc của nền văn học Việt Nam. Ông đi sâu khai thác hiện tượng người nông dân bị tha hóa, lâm vào bước đường cùng, bị cự tuyệt quyền làm người. Đồng thời, Nam Cao phát hiện và khẳng định bản chất lương thiện của người nông dân khốn cùng ấy. Những sáng tạo của Nam Cao được kết tinh trong nhân vật Chí Phèo ở tác phẩm cùng tên.

- Bi kịch là gì ? Bi kịch là sự mâu thuẫn giữa hiện thực đời sống và khát vọng cá nhân. Hiện thực đời sống không đủ điều kiện để cá nhân thực hiện được khát vọng của mình dẫn đến cá nhân rơi vào hoàn cảnh bi đát (có thể dẫn đến cái chết). Trong văn học Việt Nam ta đã từng bắt gặp bi kịch tình yêu của Thúy Kiều, bi kịch của lão Hạc, hay bi kịch của chị Dậu… nhưng bi kịch lạ lùng nhất là bi kịch “bị cự tuyệt quyền làm người” của Chí Phèo.

- Tác phẩm "Chí Phèo” nổi bật lên không gian nghệ thuật đó là làng Vũ Đại- là nơi nhân vật sinh sống.Đây cũng là nơi xa phủ, xa tỉnh, không bị chính quyền dòm ngó. Ở nơi đây dân cùng trở thành miếng mồi béo bở, xảy ra mâu thuẫn gay gắt và quyết liệt giữa giai cấp thống trị và giai cấp bị trị. Làng Vũ Đại cũng chính là không gian thu nhỏ, hoàn cảnh xã hội Việt Nam đen tối, cùng khổ trước cách mạng. Trong xã hội ấy, nổi bật lên là hình ảnh người nông dân bị tha hóa cả nhân hình và nhân tính đó là nhân vật Chí Phèo. Nam Cao từng viết: “Nghệ thuật không cần phải là ánh trăng lừa dối,nghệ thuật không nên là ánh trăng lừa dối, nghệ thuật chỉ có thể là tiếng đau khổ kia thoát ra từ những kiếp lầm than.” Chính vì thế nhà văn đã đi sâu khai thác số phận người nông dân bần cùng hóa trẻ nên tha hóa, thể hiện giá trị hiện thực và sâu sắc của nhà văn Nam Cao.

- Mở đầu tác phẩm, Chí Phèo xuất hiện với tiếng chửi: "Bắt đầu hắn chửi trời. Có hề gì? Trời có của riêng nhà nào? Rồi hắn chửi đời. Thế cũng chẳng sao: đời là tất cả nhưng chẳng là ai. Tức mình, hắn chửi ngay tất cả làng Vũ Đại. Không ai lên tiếng cả. Đã thế hắn phải chửi cha đứa nào không chửi nhau với hắn. Hắn cứ thế mà chửi, hắn cứ chửi đứa chết mẹ nào đẻ ra thân hắn, đẻ ra cái thằng Chí Phèo.” Tiếng chửi ấy là tiếng chửi của 1 kẻ điên, 1 kẻ say, 1 kẻ bị đẩy ra ngoài rìa xã hội, không ai dây lời với hắn vì chẳng ai coi hắn là người .Cả làng Vũ Đại xa lánh,sợ hãi và ghê tởm Chí Phèo.. Đó là một tiếng chửi vật vã, đau đớn của một thân phận con người ít nhiều nhận thức được bi kịch của chính mình. Chửi cũng là một cách để giao tiếp nhưng đớn đau thay đáp lại tiếng chửi của Chí Phèo là một sự im lặng đến rợn người. Cay đắng hơn nữa, đáp lại tiếng chửi của Chí Phèo lại là “tiếng chó cắn lao xao”. Chí đã bị đánh bật ra khỏi cái xã hội loài người. Xã hội mà dù sống trong nó Chí cũng không còn được xem là con người nữa. Tiếng chửi tạo ấn tượng mạnh và hé lộ cuộc đời đầy cô đơn và bi kịch của Chí Phèo. Cũng chính tiếng chửi ấy đã mở ra quá khứ bất hạnh của Chí Phèo.

- Lật lại trang đời của Chí, người đọc không sao cầm được nước mắt trước một hoàn cảnh đáng thương. Ngay từ khi mới ra đời Chí đã bị bỏ rơi bên cạnh chiếc lò gạch cũ giữa một cánh đồng mùa đông sương trắng. Rồi Chí được dân làng nhặt về nuôi nấng. Tuổi thơ của anh sống trong bất hạnh, tủi cực “hết lang thang đi ở cho nhà người này lại đi ở cho nhà người khác, năm hai mươi tuổi thì làm canh điền cho nhà Bá Kiến”. Chí Phèo không có họ hàng thân thích, cũng không có lấy một tấc đất cắm dùi.. Hắn còn chịu chung nỗi bất hạnh của cả làng Vũ Đại là cái đói, cái nghèo.Tuy nghèo khổ, cơ hàn nhưng đây lại là khoảng đời hạnh phúc nhất của Chí Phèo vì hắn được coi là con người, được cả làng vũ đại chấp nhận, đùm bọc và được sống cuộc đời lương thiện. Năm 20 tuổi, hắn trở thành một thanh niên khỏe mạnh, làm canh điền cho nhà Lí kiến rồi hắn có mơ ước giản dị, ấm áp là có 1 ngôi nhà, chồng cày thuê cuốc mướn, vợ dệt vải quay tơ, có vốn liếng thì sắm dăm ba sào ruộng để làm. Như vậy trước khi đi ở tù Chí Phèo là con người hiền lành, chất phác, lương thiện. Nam Cao đã tìm và nhận ra phẩm chất tốt đẹp trong con người Chí Phèo qua đó cho thấy gòi bút đầy yêu thương, trân trọng của tác giả dành cho người nông dân trước cách mạng. Nhưng đớn đau thay, cái xã hội bất lương ấy đã bóp chết cái ước mơ đó của Chí khi còn trứng nước. Một cơn ghen vu vơ của lão cáo già Bá Kiến đã đẩy anh vào cảnh tội tù. Chính nhà tù thực dân đã tiếp tay cho lão cáo già biến Chí Phèo từ một anh canh điền khỏe mạnh thành một kẻ lưu manh hóa, một kẻ tội đồ.

- Chí Phèo sau khi đi ở tù về thì bị nhà tù thực dân, xã hội thực dân nửa phong kiến cướp đi cả nhân hình và nhân tính. Đầu tiên là những biến đổi về ngoại hình, hắn còn không mang hình dáng của con người bình thường nữa "Hắn về lớp này trông khác hẳn, mới đầu chẳng ai biết hắn là ai. Trông đặc như một thằng săng đá. Cái đầu thì trọc lốc, cái răng cạo trắng hớn, cái mặt thì đen mà rất cơng cơng, hai mắt gườm gườm trông gớm chết! Hắn mặc quần nái đen với cái áo tây vàng. Cái ngực phanh, đầy những nét chạm trổ rồng phượng với một ông tướng cầm chùy, cả hai cánh tay cũng thế. Trông gớm chết!”. Nam không miêu tả đơn thuần mà dường như ông đã dùng bút pháp điêu khắc nên 1 bức chân dung điển hình của một kẻ côn đồ ngang ngược, lưu manh nhất. Mọi chi tiết đều cho thấy sự tha hóa về nhân hình của Chí Phèo sau khi ở tù về.

- Không chỉ bị tha hóa về nhân hình , mà Chí Phèo còn bị tha hóa cả về nhân tính, triền miên trong những cơn say rồi chửi bới, đập đầu, rạch mặt ăn vạ, tống tiền cường hào, đâm thuê chém mướn. Tác giả khắc họa tội ác của Chí Phèo ngày càng tăng tiến. Từ một người nông dân hiền lành lương thiện Chí trở thành thằng lưu manh “con quỷ dữ của làng Vũ Đại”. Đáng buồn thay, mới ngày nào chính dân làng Vũ Đại nuôi Chí lớn lên trong vòng tay yêu thương vậy mà nay Chí đã quay lưng lại với chính cái nơi mà hắn được yêu thương và chở che. Từ đây Chí sống bằng rượu và máu và nước mắt của biết bao nhiêu người dân lương thiện: “Hắn đã đập nát biết bao nhiêu cảnh yên vui, làm chảy máu và nước mắt của biết bao nhiêu người dân lương thiện”. Hắn làm những việc ấy trong lúc say ” ăn trong lúc say, ngủ trong lúc say, thức dậy vẫn còn say… đập đầu, rạch mặt, giết người trong lúc say để rồi say nữa say vô tận”. Chưa bao giờ hắn tỉnh để thấy mình tồn tại trên đời bởi vì “những cơn say của hắn tràn từ cơn này sang cơn khác thành những cơn dài mênh mang”.

- Nam Cao đã cho người đọc thấy một thực tế đau lòng về cuộc sống của nhân dân ta trước cách mạng tháng Tám. Đó chính là cuộc sống bị bóp nghẹt ước mơ và khát vọng, người nông dân bần cùng hóa dẫn đến lưu manh hóa. Một cuộc sống tối tăm không ánh sáng. Nhà văn xót thương cho nhân vật, cay đắng và đau đớn cùng nhân vật. Đây chính là vẻ đẹp của tấm lòng nhân đạo và yêu thương của nhà văn dành cho những kiếp người như Chí Phèo.Đồng thời, Nam Cao đã khái quát một hiện thực mang tính chất quy luật ở nông thôn Việt Nam trước cách mạng: Người nông dân bị đẩy vào đường cùng sẽ quay trở lại chống trả bằng những hành động lưu manh , thậm chí họ bán rẻ nhân phẩm để giành lấy sự tồn tại. Quá trình tha hóa mãnh liệt của Chí Phèo đã tố cáo mạnh mẽ xã hội đã hủy hoại nhân tính con người.

- Mặc dù viết về sự tha hóa của người nông dân bằng ngòi bút rất hiện thực, nhưng Nam Cao đã phát hiện trong chiều sâu của nhân vật là bản tính tốt đẹp, chỉ cần chút tình thương chạm khẽ vào là có thể sống dậy mãnh liệt, tha thiết. Nam Cao đã để cho Chí Phèo gặp thị Nở- một người đàn bà xấu xí, ngẩn ngơ, ế chồng. Họ tình cờ gặp nhau dưới đêm trăng ngoài bãi vắng. Con người xấu đến “ma chê quỉ hờn”, kỳ diệu thay, lại là nguồn ánh sáng duy nhất đã rọi vào chốn tối tăm của tâm hồn Chí Phèo để thức tỉnh, khơi dậy bản tính người nơi Chí Phèo, thắp sáng một trái tim đã ngủ mê qua bao ngày tháng bị dập vùi, hắt hủi. Có nhà phê bình đã cho rằng: Thị Nở như một ngọn gió, một ngọn lửa thổi vào tâm hồn của Chí. Nếu là gió, gió sẽ thổi bay lớp tro tàn đang vây quanh anh. Nếu là lửa, lửa sẽ đốt cháy lớp vỏ quỷ dữ để trả về cho anh một con người. Tác giả Nam Cao viết về sự tha hóa của con người với tất cả sự căm phẫn, uất hận ném vào xã hội nhưng với tình cảm yêu thương dành cho con người, nhà văn đã không đẩy những người như Chí Phèo vào bước đường cùng mà cho hắn một cơ hội để đổi đời. Nhà văn đã đãi cát tìm vàng để tìm ra cái bản chất người trong một kẻ bị tha hóa đến tận cùng mà để cho Chí Phèo quay trở lại làm người dân lương thiện khi gặp thị Nở.

- Nếu như ban đầu Thị Nở chỉ khơi dậy bản năng ở Chí Phèo thì sau đó điều kì diệu đã xảy ra, sự chăm sóc ân cần và tình yêu chân thành, mộc mạc của Thị Nở đã làm thức tỉnh bản chất lương thiện tiềm ẩn trong con người Chí Phèo. Bát cháo hành của Thị Nở đã tẩy ố đi men rượu, gột rửa những tội lỗi con người. Cháo hành có hương vị đặc biệt quá! Hương cháo là hương cuộc đời, hương tình yêu mà từ trước đến giờ chưa ai cho Chí cả, nó sưởi ấm cho trái tim nguội lạnh và mở đầu cho một mối thiên duyên. Nhìn bát cháo bốc khói mà lòng Chí Phèo xao xuyến bâng khuâng. Hắn quen sống với một kiểu định nghĩa: Muốn có cái ăn hắn phải kêu làng, phải rạch mặt ăn vạ, hắn phải thực sự hóa thân vào con quỷ dữ… Mỗi miếng ăn hàng ngày của Chí đều có máu và nước mắt của những người dân lương thiện làng Vũ Đại. Nhưng hôm nay cái triết lý sống ấy của Chí dường như đã thay đổi, những gì hắn đã từng có giờ phản bội lại hắn trong hương cháo hành của Thị. … Bát cháo hành giản dị nhưng ấm áp tình người, nó giữ chân Chí Phèo đứng lại ở bờ của phần người.

- Sau khi tỉnh rượu Chí Phèo nhận thức được cuộc sống xung quanh. Lần đầu kể từ khi đi ở tù về hắn không say: "hắn bâng khuâng như tỉnh dậy sau 1 cơn say rất dài”. Hắn cảm nhận được những âm thanh của cuộc sống: "tiếng chim hót ngoài kia vui vẻ quá! Có tiếng cười nói của những người đi chợ. Anh thuyền chai gõ mái chèo đuổi cá.Những tiếng quen thuộc ấy hôm nào chả có. Nhưng hôm nay hắn mới nghe thấy…Chao ôi là buồn!” Âm thanh cuộc sống này khiến ta liên tưởng đến tiếng sáo của đêm tình mùa xuân trong tác phẩm Vợ chồng A Phủ. Tiếng sáo đã lay động tiềm thức xa xôi của Mị, đánh thức tâm hồn Mị, thức dậy cả một quá khứ đẹp tươi. Đó chính là những chi tiết nghệ thuật đặc sắc làm nên chất thơ cho tác phẩm. Chính cuộc sống đã lay động trong tiềm thức xa xôi của Chí. “Nó như cơn gió thổi tung đám tro tàn nguội lạnh, như từng giọt nước nhỏ vào tâm hồn sỏi đá, cằn khô làm tan đi giá băng tâm hồn. Hơn hết, nó làm sống dậy ước mơ một thời trai trẻ:”có một gia đình nho nhỏ. Chồng cuốc muốn cày thuê, vợ dệt vải. Chúng lại bỏ một con lợn nuôi để làm vốn liếng. Khá giả thì mua dăm ba người thân chẳng có - Ngó sau lưng quá khứ rợn ghê người”. Hắn lo lắng cho hiện tại và tương lai khi tuổi già và bện tật cận kề. Hắn buồn, hắn đau đớn về cuộc đời mình và sợ hãi phải sống trong cô độc.

- Cuộc gặp gỡ đã thay đổi cảm nhận, tư duy và biến đổi cảm xúc của Chí Phèo, đồng thời cũng biến con quỷ của làng Vũ Đại trở về con người bình thường. Đặc biệt hơn, cuộc gặp gỡ ấy đã khiến Chí Phèo cảm nhận được tình người, tình yêu. Từ cảm nhận được tình người Chí Phèo còn cảm nhận được tình yêu đôi lứa, Chí tỏ tình với thị: "Hay là mình sang đây ở với tớ một nhà cho vui”. Tình cảm của Chí Phèo đối với thị Nở là tình yêu mộc mạc mà chân thành bởi mong muốn gắn bó và khát vọng có một gia đình đầm ấm. Lời cầu hôn không tình tứ như bao kẻ khác nhưng lại khiến cho trái tim chúng ta nghẹn ngào thương cảm. Nhờ Thị Nở, đúng hơn nhờ tình thương của Thị Nở, Chí thực sự được trở lại làm người, với tất cả những năng lực vốn có. Một chút tình thương, dù là tình thương của một con người dở hơi, bệnh hoạn, thô kệch, xấu xí,… cũng đủ để làm sống dậy cả một bản tính người nơi Chí Phèo. Thế mới biết sức cảm hóa của tình thương kỳ diệu biết nhường nào!

- Từ khát vọng hạnh phúc, Chí Phèo khao khát được trở lại làm người – người dân hiền lành ở làng Vũ Đại. Bản chất lương thiện của Chí Phèo không hề mất đi mà chỉ bị vùi lấp, chỉ cần có cơ hội sẽ bùng cháy trở lại, và cơ hội ấy chính là tình người, tình yêu nơi thị Nở. Qua đây, ta thấy người đọc không chỉ xót thương, đau đớn trước số phận của con người mà Nam Cao còn luôn đặt niềm tin vào con người, trân trọng khát vọng của họ. Đây cũng chính là giá trị nhân đạo, nhân văn sâu sắc của tác phẩm.

- Khát vọng hạnh phúc của Chí Phèo vô cùng mãnh liệt nhưng cánh của để hắn quay trở lại làm con người lương thiện vừa mở ra đã đóng sầm ngay trước mắt Chí Phèo khi hắn bị thị Nở từ chối. Cách từ chối của thị cũng thật buồn cười: thị ở với hắn 5 ngày, đến ngày thứ 6 thì thị chợt nhớ ra mình còn có một bà cô ở đời và bà cô ấy nội ngày hôm nay sẽ về nên thị nghĩ bụng "hãy dừng yêu để hỏi cô thị đã”. Khi được hỏi thì bà cô thị Nở lồng lên, bà thấy nhục cho cha ông nhà bà, lấy ai không lấy nó lại lấy một thằng không cha không mẹ chỉ có một nghề rạch mặt ăn vạ. Bà gào lên như một con mẹ dại. Bà xỉa xói vào mặt con cháu gái 30 tuổi mà chưa trót đời. Bà bảo phắt nó: "Đã nhịn được đến bằng này thì nhịn hẳn, ai lại đi lấy thằng Chí Phèo.” “Thị nghe thấy thế mà lộn ruột, nhưng thị biết cãi làm sao? Mà không cãi được thì giận giữ nổi lên đùng đùng. Thị tức lắm! Thị cần đổ cái tức ấy lên 1 người. Thị ton ton chạy lên nhà nhân ngãi. Thị giẫm chân xuống đất, rồi lại nhảy cẫng lên như thượng đồng. Thị chống tay vào hang, vênh vênh cái mặt, và dớn cái môi vĩ đại lên, trút vào mặt hắn tất cả lời bà cô. Thị hả hê lắm. Thị ngoay ngoáy cái mông đít đi ra về”.

- Mới đầu, Chí Phèo lắc lư cái đầu cười vì thấy thị thú vị quá. Chí tưởng thị nói đùa bởi hắn không thể tin được bao nhiêu tình cảm với thị, bao nhiêu khát vọng, mơ ước của hắn phút chốc lại tan thành mây khói. Sau đó, hắn hiểu ra là thị không nói đùa thì hắn ngồi ngẩn mặt, hắn bang hoàng nhận ra một sự thật đau đớn là hắn đã bị ruồng bỏ một cách phũ phàng. Cánh cửa cuộc đời vừa hé mở thì cũng ngay lập tức đóng sầm lại trước mắt của anh. Đó chính là bi kịch của một con người chết trên ngưỡng cửa trở về với cuộc sống lương thiện. Chút hạnh phúc nhỏ nhoi cuối cùng vẫn không đến được với Chí Phèo. Và thật là khắc nghiệt, khi bản tính người nơi Chí Phèo trỗi dậy, cũng là lúc Chí Phèo hiểu rằng mình không còn trở về với lương thiện được nữa. Cánh cửa trở về với xã hội lương thiện, xã hội loài người vừa mở ra thì cũng là lúc đóng sầm lại ngay trước mắt Chí Phèo. Thị Nở như tia chớp rạch ngang bầu trời đêm đen của Chí Phèo vừa đủ để soi lên một niềm cảm thông cũng là lúc nó tắt ngấm giữa đêm đen cuộc đời Chí. Nói xa hơn, cái xã hội thực dân nửa phong kiến đó đã cướp đi của Chí quyền làm người và vĩnh viễn không trả lại. Nó đã tiêu hủy và đã bẻ gãy chiếc cầu nối Chí với cuộc đời. Chí Phèo hụt hẫng, rơi vào vực thẳm của sự tuyệt vọng, hắn ôm mặt khóc rưng rức. Đây là những giọt nước mắt của đau khổ, của tuyệt vọng nhưng muộn màng.

- Khi mất đi hạnh phúc, tình yêu thì nguy cơ tha hóa lại trở lại. Chí Phèo tìm đến rượu nhưng rượu không phải bao giờ cũng làm cho người ta say. Một khi rượu không còn đủ sức để làm lu mờ lí trí con người thì nó sẽ quay ngược trở lại thức tỉnh lý trí ấy. Càng uống Chí càng tỉnh, càng tỉnh càng nhận ra bi kịch của cuộc đời mình. Chí đau đớn khi nghe “thoang thoảng mùi cháo hành” rồi Chí ôm mặt khóc rưng rức.. Rõ ràng hương vị của tình người đã thấm sâu vào tâm hồn Chí, khát vọng hạnh phúc không thể mất đi mà cứ vương vấn mãi. Chí Phèo say mèm và sách dao đi trả thù thị Nở và bà cô nhưng hắn không rẽ vào nhà thị Nở mà đến thẳng nhà Bá kiến. Vì hắn say nhưng dường như sâu trong tiềm thức hắn biết ai là kẻ đã gây ra bất hạnh cho cuộc đời hắn chính là Bá kiến- giai cấp thống trị đương thời. Bá kiến đang ở nhà một mình, đau khổ vì bà tư, mà lại gặp đúng Chí Phèo say khướt, chuyên vòi tiền uống rượu thì lại càng bực. Tuy nhiên, cụ vẫn móc sẵn ra năm hào để đuổi hắn đi cho mau. Nhưng Chí Phèo cao giọng: "tao không đến đây xin 5 hào. Tao muốn làm người lương thiện.” Khát vọng của Chí Phèo không còn âm ỉ cháy mà cất thành lời, thành tiếng. Đó là những câu hỏi vút lên đầy cay đắng và không lời giải đáp. Câu hỏi chất chứa nỗi đau của một con người thấm thía được nỗi đau khôn cùng của bi kịch cá nhân. Câu hỏi đánh thẳng vào bộ mặt của xã hội bất lương. Câu hỏi như cứa vào tâm can người đọc về một thân phận con người đầy đắng cay trong xã hội cũ. Lương thiện có ngay trong mỗi con người là di sản tinh thần của mỗi người. Tại sao phải đi đòi lương thiện ? Khốn nạn thay cho Chí, ngay cả cái quyền được làm một con người cũng bị xã hội người ăn thịt người ấy bóp nát. Và Chí Phèo cũng đã tự kết liễu cuộc đời mình sau khi kết liễu tên cáo già Bá Kiến

- Cái chết của Bá kiến chứng tỏ sức mạnh vùng lên của những người nông dân dù là tự phát, liều lĩnh, manh động, nhưng cũng vô cùng mãnh liệt. Cái chết của Chí Phèo chứng tỏ khát khao trở về cuộc sống lương thiện còn cao hơn cả tính mạng. Đồng thời, cũng cho thấy khát vọng lương thiện của con người trong xã hội phong kiến lúc bấy giờ là không thể thực hiện được. Qua cái chết của Chí Phèo tác giả Nam Cao đã tối cáo xã hội không chỉ đẩy người nông dân tới bước đường cùng mà còn đẩy họ đến cái chết đau đớn.

- Tác phẩm "Chí Phèo” đã rất thành công khi xây dựng lên hình tượng nhân vật Chí Phèo- người nông dân bị tha hóa đến bước đường cùng. Bên cạnh đó tác phẩm còn thành công trong việc sử dụng ngôn ngữ, hình ảnh, kết hợp giữa bút pháp hiện thực và nhân đạo đã giúp nhà văn vẽ lên hình tượng nhân vật một cách rõ nét, tinh tế. Với nhân vật Chí Phèo con người vốn lương thiện nhưng bị xã hội làm cho tha hóa cả nhân hình và nhân tính, ông không bôi nhọ họ mà đi sâu vào khai thác đời sống nội tâm để khẳng định bản chất tốt đẹp sâu trong con người họ. Nhà văn Sê-khốp đã từng viết: "Một nhà nghệ sĩ chân chính phải là nhà nhân đạo trong cốt tủy.” Nam Cao đã dành rất nhiều tình cảm yêu thương, xót xa cho nhân vật của mình, ông không để cho Chí Phèo luôn sống trong tăm tối, trong tội ác mà mở ra cho Chs một ánh sáng mới, một lối đi riêng. Đó là giá trị nhân đạo, nhân văn sâu sắc của tác phẩm. Với kiểu nhân vật này đã làm cho tác phẩm của Nam Cao sống mãi cùng thời gian và đưa văn học hiện thực phát triển đế đỉnh cao rực rỡ nhất.

- Chí Phèo là một kiệt tác bất hủ bởi nó chứa đựng trong đó là tư tưởng, tình cảm lớn mang giá trị nhân đạo và hiện thực sâu sắc mà người đọc rút ra được từ những trang sách giàu tính nghệ thuật của Nam Cao. Tác phẩm Chí Phèo mãi mãi bất tử, mãi mãi có khả năng đánh thức trí tuệ và khơi dậy những tình cảm đẹp đẽ trong tâm hồn người đọc mọi thời đại. Có một nhà thơ đã từng viết rằng: “Nam Cao mất và Chí Phèo vẫn sống – Nào có dài chi một kiếp người – Nhà văn chết, nhân vật từ trang sách – Vẫn ngày ngày lăn lóc giữa trần ai”. Vâng! Gần một thế kỉ qua, giá trị nghệ thuật và ý nghĩa tư tưởng của tác phẩm, vượt qua gió bụi thời gian, đã chứng minh sức sống mạnh mẽ, bất hủ của nó.