Phân tích vẻ đẹp của hình tượng nhân vật Huấn Cao trong "Chữ người tử tù" của Nguyễn Tuân

I. MỞ BÀI:

- Nguyễn Tuân được tôn vinh là cây đại thụ của nền văn học Việt Nam. Với sự am hiểu sâu sắc về nhiều lĩnh vực như hội họa, điêu khắc, điện ảnh…, Nguyễn Tuân nổi tiếng với phong cách tài hoa, uyên bác. Ông đặc biệt thành công ở thể loại truyện ngắn và tùy bút. Nguyễn Tuân thường đi sâu, khám phá thiên nhiên, sự vật ở phương diện văn hóa, nghệ thuật, con người ở phương diện tài hoa, nghệ sĩ.

- “Chữ người tử tù” là truyện ngắn xuất sắc của Nguyễn Tuân được rút từ tập “Vang bóng một thời” (xuất bản năm 1940). Ban đầu tác phẩm có tên là “Dòng chữ cuối cùng” in năm 1930 trên tạp chí Tao đàn.

- Nhân vật trung tâm của truyện là Huấn Cao – một hình tượng hội tụ nhiều vẻ đẹp: tài hoa nghệ sĩ , thiên lương trong sáng và khí phách anh hùng, bất khuất

II. THÂN BÀI:

1. Khái quát chung:

a. Bổ sung thông tin:

b. Cảm nhận chung về nhân vật Huấn Cao:

- Nhân vật Huấn Cao trong truyện được xây dựng từ nguyên mẫu có thật ngoài đời là Cao Bá Quát – một người giỏi văn chương và võ nghệ, viết chữ đẹp, có tâm hồn cao đẹp, không chịu khuất phục trước uy quyền và bạo lực. Cao Bá Quát tham gia cuộc khởi nghĩa ở Mỹ Lương và bị triều đình nhà Nguyễn sát hại.

- Nhân vật được đặt trong tình huống bất ngờ và éo le: Giữa chốn lao tù, tử tù Huấn Cao và viên quản ngục - hai tâm hồn nghệ sĩ yêu cái đẹp có sự gặp gỡ, tri âm, tri kỉ.

Tình huống truyện bộc lộ và làm tỏa sáng vẻ đẹp của cái tài, cái dũng, cái thiên lương của Huấn Cao.

2. Phân tích nhân vật:

a. Vẻ đẹp của Huấn Cao trước hết là vẻ đẹp của người nghệ sĩ tài hoa:

- Nguyễn Tuân không trực tiếp giới thiệu tài năng của Huấn Cao mà thông qua cuộc đối thoại của viên quản ngục và thấy thơ lại, người đọc có thể biết được một số thông tin về Huấn Cao: “cái người mà vùng tỉnh Sơn Tây vẫn khen có tài viết chữ rất nhanh và rất đẹp”.

- Chữ Huấn Cao viết là chữ Hán – thứ chữ tượng hình của Trung Quốc. Nghệ thuật viết chữ đẹp được gọi là thư pháp. Loại hình nghệ thuật này có nguồn gốc từ Trung Quốc với bốn loại chữ: chân, thảo, lệ, triện. Thư pháp là loại hình nghệ thuật thanh cao của người có học. Các nhà nho xưa thường viết chữ để bộc lộ cái tâm, cái chí của mình. Huấn Cao là một nghệ sĩ tài hoa và hiểu được giá trị cao quý của cái đẹp. Ông đã gửi gắm hoài bão lớn lao của mình qua những dòng chữ nghệ thuật: “những nét chữ vuông tươi tắn nó nói lên cái hoài bão tung hoành của một đời người”. . . “Chữ ông Huấn Cao đẹp lắm, vuông lắm”, “Có được chữ ông Huấn Cao mà treo trong nhà là có một vật báu trên đời”. Huấn Cao không chỉ nổi tiếng trong giới sành thư pháp, trong bạn bè tri âm tri kỉ mà ngay đối với những kẻ đối nghịch cũng hết lòng ngưỡng mộ tài năng của ông.

- Để có được chữ ông Huấn Cao, viên quản ngục không những phải dụng công, nhẫn nhục mà phải liều mạng. Bởi vì, biệt đãi Huấn Cao – một kẻ tử tù là việc làm nguy hiểm, có khi phải trả giá bằng tính mạng của mình.

b. Vẻ đẹp của khí phách hiên ngang, bất khuất:

- Dù chí lớn không thành, tư thế của Huấn Cao bao giờ cũng hiên ngang bất khuất. Ông là người làm chủ trong mọi hoàn cảnh. Khi bị dẫn vào ngục tù, ông không hề run sợ trước những kẻ đang nắm giữ vận mệnh của mình: “Huấn Cao lạnh lùng, chúc mũi gông nặng, khom mình thúc mạnh đầu thang gông xuống thềm đá tảng đánh thuỳnh một cái”, bất chấp lời dọa nạt của một tên lính canh tù.

- Huấn Cao là người không dễ dàng bị mua chuộc bởi vật chất tầm thường. Ông “vẫn thản nhiên nhận rượu thịt” nhưng lại quát viên quản ngục “Ngươi hỏi ta muốn gì? Ta chỉ muốn có một điều là nhà ngươi đừng đặt chân vào đây”.

- Huấn Cao có quan niệm sống chết rõ ràng. Trước cái chết ông không bao giờ run sợ. Cái chết đối với ông nhẹ tựa lông hồng. Trước lúc ra pháp trường, Huấn Cao vẫn có phong thái ung dung, đường hoàng. Khi nghe tin sáng hôm sau Huấn Cao và năm đồng chí của ông phải về kinh chịu án tử hình, viên quản ngục tái nhợt người đi, thầy thơ lại “hớt hơ, hớt hải” rồi “ngập ngừng” khi báo tin, còn Huấn Cao: “lặng nghĩ một lát rồi mỉm cười”. Đó là nụ cười thú vị vì đã khám phá ẩn số về viên quản ngục. Đó cũng là nụ cười khi đã tìm thấy tri âm tri kỉ nơi tội ác lộng hành: “Về bảo với chủ ngươi, tối nay, lúc nào lính canh về trại nghỉ, thì đem lụa, mực, bút và cả một bó đuốc xuống đây ta cho chữ”.

c. Huấn Cao là người có thiên lương trong sáng, cao đẹp:

- “Thiên lương” được hiểu là tính tốt vốn có của con người. Trong tác phẩm “Chữ người tử tù”, thiên lương được sử dụng với nhiều ý nghĩa khác nhau. Với viên quản ngục, thiên lương là tấm lòng yêu quý cái đẹp, trân trọng cái tài. Đối với Huấn Cao, thiên lương chính là sự ý thức về tài năng của mình.

- Huấn Cao là một nghệ sĩ chân chính. Ông rất trân trọng cái đẹp của nghệ thuật đồng thời trân trọng tài năng của mình. Ông là người nghệ sĩ luôn đặt chữ tâm trên chữ tài, không bán rẻ nghệ thuật vì tiền bạc, uy quyền: “ta nhất sinh không vì vàng ngọc hay quyền thế mà ép mình viết câu đối bao giờ. Đời ta cũng chỉ mới viết hai bộ tứ bình và một bức trung đường cho ba người bạn thân của ta thôi”. Ông biết trân trọng và quý mến những người có tâm hồn trong sáng, yêu cái đẹp, biết thưởng thức cái đẹp.

- Huấn Cao là người biết cảm thông, trân trọng với những người biết yêu quý cái đẹp. Qua ngôn ngữ độc thoại, Huấn Cao đã bộ lộ những suy nghĩ sâu sắc khi suy sét người khác. Có lúc, Huấn Cao băn khoăn trước cách đối xử tươm tất của viên quản ngục. Khi hiểu được tâm nguyện cao quý của viên quản ngục, Huấn Cao tỏ ra hối hận: “Nào ta có biết đâu một người như thầy Quản đây mà lại có những sở thích cao quý như vậy. Thiếu chút nữa ta đã phụ mất một tấm lòng trong thiên hạ”. Đó là cách hành xử đầy tôn trọng của một tấm lòng trước một tấm lòng, của một thiên lương trước một thiên lương, một nghệ sĩ trước một người tri âm, tri kỉ. Ông xem những dòng chữ của mình như một thứ quà tặng để đáp lại những tấm lòng. Vì vậy, Huấn Cao đã đồng ý cho chữ quản ngục ngay trước giờ ra pháp trường lãnh án tử hình. Không chỉ thế, thiên lương của Huấn Cao còn có khả năng làm bừng sáng vẻ đẹp của người khác. Ông đã biến nhà tù – nơi tội ác nảy sinh, hoành hành trở thành không gian nơi gặp gỡ của tri âm, tri kỉ và đặc biệt dùng để cảm hóa con người. Quan niệm về cái đẹp được Nguyễn Tuân thể hiện sinh động trong cảnh cho chữ ở cuối tác phẩm.

d. Sự thống nhất cái tài, cái tâm và khí phách anh hùng:

- Trong cảnh tượng cho chữ ở cuối tác phẩm, Nguyễn Tuân đã để cho cái đẹp của cái tâm, của thiên lương chiếu rọi tạo nên sự thống nhất giữa tài năng, thiên lương và khí phách anh hùng cùng tỏa sáng trong một nhân vật. Đó cũng là chuẩn mực của cái đẹp, chuẩn mực đánh giá con người trong quan niệm nghệ thuật của nhà văn.

- Đây là đoạn văn tuyệt bút vì đoạt tới sự toàn mĩ bởi có sự phối kết hợp của nhiều yếu tố nghệ thuật: hội họa, điện ảnh, nghệ thuật tương phản đặt trong các yếu tố thời gian, không gian và bút pháp lãng mạn, tả thực.

* Sự đối lập giữa không gian, thời gian, bóng tối và ánh sáng:

+ Không gian: Người nghệ sĩ xưa thường sáng tạo cái đẹp trong thư phòng thoáng đãng với đầy đủ ánh sáng rực rỡ của mặt trời, ánh sáng mát mẻ của vầng trăng, mùi hương quyến rũ của hoa, hương vị đậm đà của trà, men say của rượu. Tất cả những điều ấy nói lên rằng, thời trước các nho sĩ hầu hết đều phải có điều kiện về kinh tế, được học hành bài bản. Huấn Cao sáng tạo cái đẹp trong hoàn cảnh đặc biệt. Đó là một gian phòng chật chội, hôi hám, ẩm thấp: “một buồng tối chật hẹp, ẩm ướt, tường đầy màng nhện, đất bừa bãi phân chuột, phân gián”.

+ Thời gian: Việc cho chữ vốn là việc thanh cao, một sáng tạo nghệ thuật lại diễn ra vào lúc đêm khuya, tĩnh lặng, khi vạn vật đã chìm sâu vào giấc ngủ. Lúc ấy, trên vọng canh chỉ còn vang lên tiếng mõ. Nhưng điều đặc biệt hơn là ở chỗ: đây là những giờ khắc ngắn ngủi còn lại của người tù trước lúc lên máy chém.

* Sự đối lập giữa cái đẹp, cái thanh cao với cái phàm tục, nhơ nhớp

- Sự tương phản giữa buồng giam ẩm ướt, hôi hám với tấm lụa trắng tinh căng trên mảnh ván và chậu mực tàu thơm tho. Thư pháp vốn là nghệ thuật thanh cao, tinh tế đòi hỏi người nghệ sĩ phải có đầy đủ những phương tiện như bút mực, giấy lụa và đặc biệt là đầy đủ ánh sáng. Với Huấn Cao dòng chữ thư pháp trao tặng cho viên quản ngục là sự bàn giao cái đẹp cho hậu thế. Huấn Cao không được phép lựa chọn không gian, thời gian và ánh sáng vì vậy: “trong một không khí khói tỏa như đám cháy nhà, ánh sáng đỏ rực của một bó đuốc tẩm dầu rọi lên ba cái đầu người đang chăm chú trên một tấm lụa bạch còn nguyên vẹn lần hồ”.

* Cảnh cho chữ được đặt trong sự đối lập giữa cái thiện và cái ác:

- Người cho chữ và người nhận chữ có cuộc đổi ngôi hết sức kì diệu, trật tự, kỉ cương của nhà tù bị đảo ngược. Tù nhân trở thành người ban phát cái đẹp lại ở trong tình cảnh: “một người tù cổ đeo gông, chân vướng xiềng, đang dậm tô nét chữ trên tấm lụa trắng tinh căng trên mảnh ván” Thể xác của người nghệ sĩ đang bị gông xiềng nhưng tinh thần thì đang ở giờ phút thăng hoa, tự do cao nhất. Trong ngục tối, khi sáng tạo cái đẹp, người nghệ sĩ ở vào thế chủ động, tập trung cao nhất cho nghệ thuật.

- Người xin chữ là ngục quan, có tâm hồn say mê cái đẹp, biết trọng người tài nhưng lại là người tiếp tay cho cái ác, cái phi nghĩa. Trong cảnh tượng cho chữ, viên quản ngục tỏ ra “khúm núm”, thầy thơ lại “run run bưng chậu mực”. Khi bức tranh đã hoàn thành, Huấn Cao đưa ra những lời khuyên chí tình với viên quản ngục “thầy Quản nên tìm về nhà quê mà ở, thầy hãy thoát khỏi cái nghề này đi đã, rồi hãy nghĩ đến chuyện chơi chữ”. Lời khuyên chí tình của Huấn Cao đã có sức mạnh cảm hóa một tâm hồn bấy lâu vẫn cam chịu nô lệ, một con người lầm đường, lạc lối trở về với cuộc sống thanh bần, thanh cao. Hành động chắp tay vái lạy và những giọt nước mắt của viên quản ngục không phải là biểu hiện của run sợ mà là sự tôn sùng, ngưỡng mộ một nhân cách cao đẹp và chứng minh một chân lí: cái đẹp có thể cảm hóa con người: “kẻ mê muội này xin bái lĩnh”. Những giờ phút cuối cùng của người tử tù vẫn ánh lên phẩm chất cao quý của một nghệ sĩ có lương tri – một nghệ sĩ tâm huyến với nghề và có thiên lương cao đẹp. Nghệ thuật phải gắn với cái tâm thanh cao của người nghệ sĩ.

- Qua cảnh cho chữ, chủ đề của tác phẩm được bộc lộ, Nguyễn Tuân thể hiện quan niệm về cái đẹp: cái đẹp có thể nảy sinh từ nơi này sinh cái ác nhưng không thể song hành cùng cái ác. Cảnh cho chữ chính là sự chiến thắng của lương tri con người trước bóng tối của cường quyền, tội ác, sự chiến thắng giữa tinh thần bất khuất và nô lệ, sự chiến thắng của cái đẹp, cái cao thượng và cái phàm tục, nhơ bẩn. Huấn Cao trở thành biểu tượng cho cái đẹp, cái thiện và nhân cách cao cả.

3. Nhận xét, đánh giá về ý nghĩa tư tưởng của nhân vật Huấn Cao :

- Huấn Cao là người mà cổ nhân thường phong tặng: “Phú quý bất năng dâm, bần tiện bất năng di, uy vũ bất năng khuất”. Có nghĩa là giàu sang không sa đọa, nghèo hèn không thay đổi, trước uy quyền bạo lực không khuất phục.

- Qua nhân vật Huấn Cao, tác giả thể hiện niềm ngưỡng mộ với một lớp nhà nho tài hoa, có tâm, có chí, gặp hoàn cảnh trái ngang , tuy thất thế, nhưng vẫn hiên ngang, bất khuất, vẫn giữ thiên lương trong sáng, vẫn yêu cái đẹp, trọng cái tài và khẳng định sự bất tử của cái đẹp.

4. Nhận xét, chốt ý về nghệ thuật:

- Để làm nổi bật vẻ đẹp của Huấn Cao, Nguyễn Tuân đã đặt nhân vật vào một tình huống độc đáo: cuộc gặp gỡ bất ngờ, éo le với viên quản ngục và thầy thơ lại.

- Trong cảnh cho chữ, Nguyễn Tuân đã triệt để sử dụng nghệ thuật tương phản và bút pháp lãng mạn. Một loạt sự tương phản được khai thác thành công: không gian, thời gian, con người…

- Ngôn ngữ góc cạnh, giàu giá trị tạo hình. Những từ ngữ Hán Việt tạo không khí cổ xưa, trang trọng góp phần khắc họa chân dung, phẩm chất một nhà nho tài tử.

III. KẾT BÀI:

- Đánh giá chung về hình tượng nhân vật Huấn Cao:

Nhân vật Huấn Cao thể hiện tài năng bậc thầy của Nguyễn Tuân viết về những vẻ đẹp xa xưa nhưng vẫn còn vang bóng. Từ một nguyên mẫu có thực ngoài đời Cao Bá Quát, nhà văn đã xây dựng thành biểu tượng của con người có sự thống nhất giữa cái tài, cái tâm và khí phách anh hùng.

- Khẳng định sức sống của tác phẩm "Chữ người tử tù " và vị trí của Nguyễn Tuân trong nền văn học Việt Nam hiện đại.

- Nêu thêm suy nghĩ, liên tưởng của người viết:

Khắc họa hình tượng Huấn Cao, Nguyễn Tuân thể hiện niềm ngưỡng mộ với một lớp người anh hùng thất thế mà vẫn hiên ngang, bất khuất. Những trang văn cuối cùng đã khép lại, người đọc vẫn còn lưu giữ trong tâm khảm bức thông điệp của nhà văn: Hãy vững tin vào sự bất hủ của THIỆN LƯƠNG và CÁI ĐẸP.