Văn thuyết minh - Lúa trời

Thế hệ hôm nay hầu như không mấy ai biết cây lúa trời, nhất là lứa tuổi thanh niên đến lớp người trung niên.

Lúa trời là loại lúa mọc hoang trên những cánh đồng hoang dã xưa kia. Những năm 30 của thế kỉ XX, lúa trời vẫn còn là loại thực phẩm cứu giúp dân nghèo sống trong những làng quê heo hút các tỉnh An Giang,

Đồng Tháp, Kiên Giang. Nhờ lúa trời mà những người cùng khổ vượt qua ngày tháng thiếu đói ngặt nghèo.

Lúa trời có thể coi là đặc sản kì lạ ở đồng bằng sông Cửu Long thuở ấy. Lúa không ai trồng mà mọc, quả là của trời cho. Có phải vì thế mà người ta gọi lúa trời? Có nơi còn gọi là lúa ma.

Lúa trời rất lạ. Lạ từ cái tên đến sức sống vững bền của nó. Lạ hơn nữa cho đến nay, một vài nơi trong Đồng Tháp Mười còn “đập lúa trời”, nhưng chưa ai thống kê diện tích, chưa nhà khoa học nào nghiên cứu nó và cũng chưa ai biết được cội nguồn giống lúa tự sinh này, dù chỉ bằng huyền thoại.

Lúa trời tự mọc giữa đồng bãi hoang sơ, tự trưởng thành không cần bàn tay người chăm sóc. Xưa kia giang sơn, bờ cõi của lúa trời ở những vùng đồng hoang heo hút, con người đến với nó phải vào tận đồng sâu chưa khai phá. Ví như: Ba Thê, Láng Linh, Láng Cháy (An Giang), Nam Thái Sơn, Vĩnh Điều (Kiên Giang), Ba Sao, Mĩ Quí, Láng Biển (Đồng Tháp Mười), Mộc Hóa (Long An).

Giờ đây, lúa trời gần như tuyệt chủng ở An Giang. Vài nơi trong miệt Đồng Tháp Mười, gần biên giới còn lác đác từng chòm, mỗi nơi vài công vài mẫu. Ở Kiên Giang liệu lúa ấy có còn? Tôi cũng chưa có dịp về đồng ruộng Long An tìm lại giống lúa đáng yêu này.

Thuở họ hàng cây lúa Thần Nông chưa đến châu thổ Cửu Long, giống lúa Sạ (còn gọi là lúa nổi, lúa mùa) khắp đồng ruộng miền Tây Nam Bộ, lúa trời đã có một chỗ đứng trong lòng dân nghèo. Tháng 8, tháng 9, tháng 10 âm lịch, đồng nước mênh mông như biển lớn, lúa Sạ còn đang chạy đua với nước, ngày gặt hái còn xa, dân nghèo làm gì có lúa dự trữ để ăn giáp hạt. Rau muống đồng, bông điên điển, con ca, con cua nhọc nhằn lắm mới kiếm được cũng chỉ đắp đổi sống từng ngày. Gặp khi mưa gió dầm dề, không thể liều mạng ra đồng, những người khốn khó đành ngồi bó gối, treo niêu.

Không biết từ lúc nào và ai là người đầu tiên phát hiện ra vạt lúa bạt ngàn trên cánh đồng hoang dã, chưa có dấu cày bừa. Có phải trời thương con người lâm vào cảnh đói, trời cho lúa xuống, sinh nở chốn hoang vu, trổ hạt cứu dân nghèo? Hoặc giả, giữa chốn mù mù cỏ dại, không dấu chân người, những hồn thiên có thương xót cháu con lận đận, đói lòng, đêm khuya họ về vạch cỏ, gieo lúa xuống đồng, hóa phép sinh sôi, cứu nạn cho cháu con. Lúa mọc mù mịt và sống khỏe như?., ma, không sâu bọ nào phá nổi, kể cả các loài chuột, loài trích cũng chào thua.

Cứ thế, hàng năm đến hồi giáp hạt, những người quá đỗi túng cùng, chống xuồng vào đồng hoang, láng vắng “đập lúa” về ăn. Lúa trời người ta không gặt mà đập bằng sào.

Cây lúa trời cứng cỏi, lá to, hạt nhỏ, cuối hạt thò ra cái đuôi to hơn sợi tóc, dài hơn hạt. Đến mùa không chín rộ đều bông như các giống lúa người trồng. Hạt chín lưa thưa xen lẫn lớp hạt còn xanh. Gặt cả đem về đâm ra phí phạm “của trời”. Một người xưa nào đó đã nghĩ ra kiểu cách thu hoạch khá thông minh - sự thông minh thô thiển của con người cần vượt qua cảnh ngộ thắt ngặt để tồn sinh.

Có lẽ ít người chú ý một cảnh đẹp và sinh động trên màn ảnh truyền hình hàng đêm, trong tiết mục “Dự báo thời tiết”. Một chiếc xuồng con lướt trong đám lúa. Be xuồng cặp tấm phên che, đằng lái một người chống sào và một người khác cầm sào gạt mạnh từng mảng lúa vào phên, xoàn xoạt, xoàn xoạt. Những hạt lúa chín rơi xuống lòng xuồng. Cảnh “đập lúa trời” đấy. Bạn nào quay đoạn phim tài liệu ấy, đáng được gọi là nghệ sĩ biết trân trọng hồn quê.

Hai người thay nhau đập, hết cả ngày chở lúa về xay, giã, nấu ăn. Hạt xanh còn lại, vài hôm sau chín tiếp, người ta lại vào đập nữa. Cứ thế chống đói qua ngày.

Ngày xưa, khi nhiều vùng còn lắm “đất lâm”, chưa khai phá, lũ lụt liên tiếp, mùa màng mất trắng, lúa trời trở thành “cứu tinh” thật sự của người cùng khổ trong buổi gieo neo. Nhưng đến nay hầu như người ta đã quên đi và không có cả một chút hoài niệm về dĩ vãng lao đao trong đời sống xưa kia, quên người bạn đã cứu mình trong cơn nguy biến.

Dù vậy, lúa trời vẫn còn nấn ná vài nơi trong Tháp Mười xa, hạt gạo vẫn ngon, vẫn nuôi được con người.

Tôi nghĩ đến lúa trời như một giá trị nhân văn.