Vẻ đẹp của sông Hương trong bút kí Ai đã đặt tên cho dòng sông? của Hoàng Phủ Ngọc Tường

I. KIẾN THỨC CHUNG VỀ TÁC GIẢ, TÁC PHẨM

1. Tác giả

- Hoàng Phủ Ngọc Tường sinh năm 1937 quê góc tỉnh Quảng Trị, học tập, trưởng thành trong hoạt động xã hội và văn học... nhiều năm gắn bó với thành phố Huế. Với ông, Huế là quê hương thứ hai gần gũi, thân thương, chia sẻ mọi buồn vui cuộc sống và những sáng tạo văn chương.

Hoàng Phủ Ngọc Tường có vốn hiểu biết sâu rộng trên nhiều lĩnh vực: văn học, văn hoá, lịch sử, địa lí, triết học... Ông chuyên viết bút kí, tùy bút, với một số tác phẩm nổi tiếng. Nét đặc sắc trong tác phẩm của Hoàng Phủ Ngọc Tường là sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa chất liệu hiện thực và chất trữ tình, tính nghị luận sắc bén với tư đuy đa chiều được tổng hợp từ vốn kiến thức sâu rộng và phong cách nghệ thuật hướng nội, súc tích mê đắm, rất mực tài hoa.

2. Tác phẩm

a. Tập bút kí Ai đã đặt tên cho dòng sông? gồm 8 bài kí được sáng tác ngay sau chiến thắng mùa xuân 1975 vẫn còn bừng bừng khí thế chông ngoại xâm và cảm hứng ca ngợi Tổ quốc và nhân dân anh hùng. Tác phẩm được hoàn thiện và in thành sách năm 1987.

b. Bài Ai đã dặt tên cho dòng sông? là văn bản tiêu biểu, đặc sắc nhất của tác phẩm. Bài kí gồm 3 đoạn. Đoạn trích trong SGK là một phần của đoạn đầu, miêu tả suy ngầm và cảm xúc về những vẻ đẹp của sông Hương. (Phần hai: khám phá bề dày lịch sử của xứ Huế và sông Hương. Phần 3: Giải thích nguồn gốc danh xưng của dòng sông Hương).

II. CẢM NHẬN

1. Vẻ đẹp của sông Hương khi ở thượng nguồn (đoạn 1: Từ đầu đên... chân núi Kim Phụng).

a. Hình ảnh đầy ấn tượng: sông Hương là bản trường ca của rừng già, rầm rộ giữa bóng cây đại ngàn, mãnh liệt của những ghềnh thác, cuộn xoáy như cơn lốc...

b. Màu sắc: chảy trong màu đỏ chói lọi của hoa đỗ quyên.

c. Có tâm hồn, tính cách của con người: sông Hương như cô gái Di-gan phóng khoáng và man dại nhưng có bản lĩnh gan dạ, một tâm hồn tự do và trong sáng.

Như vậy ngay ở những dòng đầu bài bút kí, tác giả đã rất tài hoa khi sử dụng hài hoà ngòi bút miêu tả và trữ tình với phép tu từ so sánh, nhân hoá bất ngờ, thú vị. Nhờ đó khi ở thượng nguồn, sông Hương hiện lên với sức sống mãnh liệt, hoang dại nhưng trong sáng.

2. Vẻ đẹp của sông Hương lúc xuống đồng bằng (Đoạn 2: "Phải nhiều thế kỉ... tiếng gà")

а. Nhờ rừng già chế ngự, từ tính cách cô gái Di-gan, sông Hương mang sắc đẹp dịu dàng và trí tuệ thành bà mẹ phù sa bồi đắp phì nhiêu, màu mỡ cho mảnh đất và những giá trị tinh thần của xứ sở.

b. Sông Hương chuyến dòng liên tục, uốn mình mềm mại qua nhiều địa danh: ngã ba Tuần, Hòn Chén, Ngọc Trản, Nguyệt Biều, Lương Quán rồi "ôm lấy chân đồi Thiên Mụ". Trong những khúc quanh, uốn lượn ấy, dòng sông thật mềm mại, duyên dáng, khoe ra những màu sắc thật dịu dàng, tươi trẻ: khi "sắc xuân trở nên xanh thẳm", khi "mềm như tấm lụa", lúc thì "sớm xanh, trưa vàng, chiều tím"...

c. Đặc biệt là lúc chảy giữa những quần sơn, đồi thấp của những lăng tẩm vua chúa dưới những rừng thông u tịch, thì sông Hương mang vẻ đẹp trầm mặc như triết lí, như cổ thi... để hoà với tiếng chuông chùa Thiên Mụ ngân nga ru vỗ hồn người và bát ngát tiếng gà ở những xóm làng... thật thanh bình, yên ả.

Dòng sông dần hoà quyện, gắn bó với con người xứ Huế, với mảnh đất và văn hoá tâm linh của xứ Huế. Nhà văn khám phá chiều sâu vẻ đẹp của dòng sông.

3. Vẻ đẹp của sông Hương khi vào thành phố Huế (đoạn 3: "Từ đấy... quê hương xứ sở")

a. Sông Hương tươi vui hẳn lên... kéo một nét thẳng yên tâm theo hướng tây nam - đông bắc để hoà với vẻ đẹp của chiếc cầu trắng (cầu Tràng Tiền) nhỏ nhắn như vành trăng non... Rồi sông uốn một "cánh cung rất nhẹ"... "mềm hẳn đi như một tiếng vâng không nói ra của tình yêu". Khi qua thành phố, sông Hương trôi "chậm, thực chậm chỉ còn là một mặt hồ yên tĩnh...". Dòng chảy chậm, êm đềm ấy của sông khiến tác giả mơ màng liên tưởng "Đấy là điệu slow tình cảm dành riêng cho Huế".

b. Nằm giữa lòng thành phố, "sông Hương trở thành người tài nữ đánh đàn trong đêm khuya", vẻ dịu dàng, êm ái của dòng sông đã đánh thức sự suy nghĩ và liên tưởng đẫm chất nghệ sĩ đa tình khiến tác giả cho rằng: "toàn bộ nền âm nhạc cổ điển Huế đã được sinh thành trên mặt nước của dòng sông này". Đến đồng bằng, sông Hương là bà mẹ phù sa đem màu mỡ cho đất đai, nuôi sống con người, nay sông sản sinh ra âm nhạc để bồi đắp tâm hồn con người. Sông Hương kì diệu, ân nghĩa làm sao.

c. Trước khi rời thành phố Huế, sông Hương "đột ngột rẽ ngoặt sang hướng đông tây để gặp lại thành phố lần cuối như vương vân một chút lẳng lơ, kín đáo" giống nàng Kiều, sau đêm tự tình, ra về rồi, muốn quay trở lại để "nói một lời thề" trước khi đi ra biển cả. Lời thề ấy, nhà văn như nghe văng vẳng trong câu thơ Kiều "còn non, còn nước, còn dài, còn về, còn nhớ...". Lời thề ấy vọng thành những giọng hò dân gian vang khắp dòng sông... Vậy là sông Hương, một lần nữa hoài thai cho dòng tâm tưởng, khúc hát tình yêu chung thuỷ với người dân xứ Huế. Con sông ấy, thuỷ chung với quê hương xứ sở biết bao.

Có thể nói viết đoạn văn vẻ đẹp sông Hương khi vào thành phố Huế, tâm hồn và tài năng Hoàng Phủ Ngọc Tường thực sự đã thăng hoa. Ông không chỉ miêu tả dòng sông hằng đôi mắt quan sát tinh tường, chi tiết mà còn bằng vôh tri thức văn hoá, văn học sâu rộng hài hoà một trí tưởng tượng phong phú và sự rung động của trái tim nghệ sĩ đa tình thật trẻ trung, lãng mạn...

4. Vẻ đẹp về sức sống tiềm tàng của sông Hương trong truyền thống lịch sử và văn hoá (đoạn cuối: "Hiển nhiên là... ai đã đặt tên cho dòng sông")

a. Sông Hương đã sống những thế kỉ vinh quang với nhiệm vụ lịch sử:

- Thời trung đại: sông Hương mang tên Linh Giang đã chiến đấu oanh liệt bảo vệ biên giới phía nam Tổ quốc.

- Thời hiện đại: sông Hương rung chuyển trong Cách mạng tháng Tám, đau thương cùng mảnh đất và con người xứ Huế trong tết Mậu Thân.

- Đó là dòng sông của thời gian ngân vang của sử thi viết giữa màu cỏ lá xanh biếc. Nó đã hiến cả cuộc đời mình cho những chiến công.

b. Bước vào cuộc sống hoà bình, sông Hương trở lại làm người con gái dịu dàng của đất nước. Hai bờ sông, thấp thoáng bóng người phơi áo, một sắc áo cưới của Huế ngày xưa, rất xưa: màu áo điều lục của loại vải vân thưa, lồng lên một màu đỏ ở trong tạo thành màu tím ẩn hiện thấp thoáng theo bóng người. Đấy là màu của sương khói sông Hương giống một tấm voan huyền ảo. Dòng sông trở thành những cô gái, hay những cô gái bên sông đã tô điểm một sắc màu kì diệu - màu tím huyền ảo ẩn giấu khuôn mặt đời thường cho dòng sông duyên dáng, thuỷ chung?

c. Sông Hương là cội nguồn cho sáng tạo thi ca "không bao giờ tự lặp lại mình" trong cảm hứng của các nghệ sĩ. Qua sáng tác của nhiều nhà thơ Việt Nam, sông Hương hiện lên, đầy biến ảo: khi là "dòng sông trắng" (thơ Tản Đà); lúc "như kiếm dựng trời xanh" (thơ Cao Bá Quát), lúc là "bóng chiều bảng lảng" (thơ Bà Huyện Thanh Quan) tới "bỗng đột khởi thành sức mạnh phục sinh của tâm hồn (thơ Tố Hữu ). Và "sông Hương quả thực là Kiều, rất Kiều"...

Càng về cuối, ngôn ngữ của bài kí ngả dần sang ngôn ngữ của sử thi, của thơ trữ tình vừa giàu chất trí tuệ vừa chứa chan cảm xúc. Càng về cuối cái tôi của Hoàng Phủ Ngọc Tường càng hiện lên trong sự biến hoá thật đa dạng, lung linh. Lúc ông đứng ngoài nhìn ngắm, miêu tả dòng sông, chiêm nghiệm, suy nghĩ về vẻ đẹp, sức sông của dòng sông để thấu hiểu vẻ đẹp, sức sông của mảnh đất, con người xứ Huế. Có lúc ngỡ như ông nhập hồn vào sông, vào nước, vào sắc màu, đường nét của sông và của con người nơi đây, để hướng nội, giãi bày tâm tư, tình cảm, cất lên tiếng nói chan chứa yêu thương, tự hào đôi với sông Hương, xứ Huế và quê hương, Tổ quốc, dân tộc Việt Nam...

Ngoài cách đọc - hiểu, khám phá vẻ đẹp của sông Hương theo chiều ngang của văn bản, ta có thể cảm nhận dòng sông trong những đặc điểm thẫm mĩ xuyên suốt từ đầu tới cuối văn bản (giải mã văn bản theo chiều dọc, tìm những vẻ đẹp của sông Hương).

Gợi ý:

1. Vẻ đẹp tự nhiên của dòng sông

a. Phóng khoáng và man dại, rầm rộ, mãnh liệt - một bản trường ca rừng già.

b. Dịu dàng và trí tuệ chở nặng phù sa, sớm xanh, trưa vàng, chiều tím, rồi trầm mặc, mang màu sắc triết lí, cổ thi.

c. Vui tươi khi đi qua những bờ bãi xanh biếc vùng ngoại ô, để rồi mơ màng trong sương khói, in màu áo điều lục của những cô dâu xưa, như tấm voan mờ ảo.

2. Vẻ đẹp văn hoá của dòng sông

а. Sông Hương sản sinh, gắn bó với nhạc cổ điển Huế, là "người tài nữ đánh đàn trong đêm khuya".

b. Sông Hương gợi cảm hứng sáng tạo cho Nguyễn Du viết những câu Kiều hay nhất, hoà tan cùng tiếng đàn Thúy Kiều "Trong như tiếng hạc bay qua - Đục như tiếng suối mới sa nửa vời".

c. Sông Hương tạo quanh mình một đòng thi ca, khi là "sông trắng lá xanh" (Tản Đà), lúc "như kiếm dựng trời xanh" (Cao Bá Quát)...

3. Sông Hương là nhân chứng lịch sử

a. Thời dựng nước và thời trung dại: Sông Hương bảo vệ biên thuỳ, từng soi bóng kinh thành Phú Xuân của Nguyễn Huệ...

b. Thời hiện đại: sông Hương chứng kiến cuộc khởi nghĩa tháng Tám năm 1945, chiến dịch Mậu Thân 1968 anh hùng và đau thương.

4. Sông Hương mang vẻ đẹp hoá thân đậm chất nữ tính trong tưởng tượng tài hoa của tác giả

a. Khi ở thượng nguồn, sông Hương mang vẻ đẹp của 2 người phụ nữ:

- Cô gái Di-gan phóng khoáng và man dại đã cất tiếng hát "một bản trường ca rừng già"', khi "rầm rộ, cuộn xoáy", lúc dịu dàng và say đắm giữa "dặm dài chói lọi màu đỏ của hoa đỗ quyên rừng".

- Sau quãng ngắn thượng nguồn, cô gái Di-gan thay đổi hình hài, tính nết thành "người mẹ phù sa của một vùng văn hoá xứ sở" bồi đắp những giá trị vật chất và tinh thần tinh thần cho con người.

b. Xuống đồng bằng, sông Hương mang hình hài "người con gái nằm mơ màng" đợi người tình đến đánh thức, thật giống hình ảnh nàng công chúa ngủ ở trong rừng... trong câu chuyện cổ tích thơ mộng của nhà văn Ăng-đéc-xen ngày xưa.

c. Vào thành phố Huế, người con gái mơ màng đợi người tình ấy vui hẳn lên, rồi biến thành "một người tài nữ đánh đàn" với biết bao nét mềm mại, duyên dáng chan chứa tình yêu, niềm tự hào... của tác giả.