Phân tích bài thơ Vịnh khoa thi Hương của Trần Tế Xương

Tú Xương sinh năm 1870, đến năm 15 tuổi đã bắt đầu đi thi. Khoa Ất Dậu (1885) không đỗ. Khoa Mậu Tí (1888), khoa Tân Mão (1891) đều hỏng. Khoa Giáp Ngọ (1894) chỉ đỗ tú tài, năm đó ông mới 24 tuổi và từ đó đã chính thức thành danh là Tú Xương. Ông có câu thơ nói về mùi vị chuyện khoa danh: Thi không ăn ớt thế mà cay. Sau đó, Tú Xương còn vác lều chõng đi thi tiếp bốn khoa nữa: khoa Đinh Dậu (1897), khoa Canh Tí (1900), khoa Quý Mão (1903) và khoa Bính Ngọ (1906). Nguyễn Tuân nói:“Thế rồi Tú Xương mất vào đầu năm sau (1907). Tức là Tú Xương thi chết thôi, thi cho đến chết mới thôi”.

Một việc văn chương thôi cũng nhảm,

Trăm năm thân thế có ra gì.

(Buồn thi hỏng)

Khoa thi Đinh Dậu đốì với Tú Xương có một ý nghĩa đặc biệt: nhiều hăm hở và hi vọng. Khoa thi trước (Giáp Ngọ - 1894) ông đã đỗ tú tài nên khoa thi này ông hi vọng sẽ đỗ cử nhân và bước lên đài danh vọng: Võng anh đi trước, võng nàng theo sau.

Nhan đề bài thơ còn có một cái tên khác là Lễ xướng danh khoa Đinh Dậu. Bài thơ miêu tả lễ xướng danh khoa thi Hương tại trường Nam Định) năm 1897, qua đó nói lên nỗi nhục mất nước và niềm chua xót của kẻ sĩ đương thời.

Hai câu đề giới thiệu nét mới của khoa thi Đinh Dậu:

Nhà nước ba năm mở một khoa,

Trường Nam thi lẫn với trường Hà.

Việc thi của ngày xưa là của vua, của triều đình nhằm mục đích kén chọn kẻ sĩ tài giỏi, chọn nhân tài ra làm quan giúp vua, giúp nước. Bấy giờ nước ta đã bị thực dân Pháp thống trị, việc thi cử vẫn theo lệ cũ là thi chữ Hán và ba năm mở một khoa nhưng đã cuối mùa. Kẻ chủ xướng ra các kì thi ấy là Nhà nước - chính phủ bảo hộ. Câu thơ thứ hai nêu lên tính hỗn tạp của kì thi này: Trường Nam thi lẫn với trường Hà. Đời nhà Nguyễn, ở Bắc Kì có hai trường thi Hương là trường thi Hà Nội và trường thi Nam Định. Vào thời điểm đó, thực dân Pháp chiếm trường thi Hà Nội, nên mới có chuyện sĩ tử Hà Nội phải thi ở trường Nam như thế. Theo Nguyễn Tuân cho biết, khoa thi 1894, trường thi Nam Định có mười một ngàn sĩ tử, lấy đỗ 60 cử nhân và 200 tú tài. Tú Xương đỗ tú tài khoa thi đó. Chắc chắn khoa thi năm Đinh Dậu còn đông hơn nhiều.

Hai câu thực miêu tả cảnh nhập trường và xướng danh bằng hai nét vẽ rất đặc sắc. Vì là người trong cuộc nên Tú Xương mới làm nổi bật cái thần của quang cảnh trường thi như vậy. Dáng hình sĩ tử thi vai đeo lọ trông thật nhếch nhác, lôi thôi. Sĩ tử là người đi thi, là trí thức trong xã hội phong kiến từng theo nghiệp bút nghiên. Trong đám sĩ tử lôi thôi sẽ xuất hiện những ông cử (cử nhân), ông tiến (tiến sĩ), ông tú (tú tài) trong nay mai. Câu thơ Lôi thôi sĩ tử vai đeo lọ là một cảnh hài hước, chua chát. Hai chữ lôi thôi đứng đầu câu thơ tạo ấn tượng châm biếm mạnh mẽ. Nét vẽ thứ hai cũng thật tài tình: Ậm ọe quan trường miệng thét loa. Ậm ọe nghĩa là ra bộ nạt nộ, hãm dọa. Cũng như từ lôi thôi, từ ậm ọe đứng đầu câu làm nổi bật hình ảnh quan trường miệng thét loa. Trường thi không còn là chốn tôn nghiêm, nề nếp nữa. Tú Xương đã rất tài tình khi làm nổi bật hai hình ảnh trung tâm của trường thi, qua đó thể hiện thái độ châm biếm của mình.

Hai câu luận tô đậm bức tranh Lễ xướng danh khoa Đinh Dậu bằng hai biếm họa về ông Tây và mụ đầm. Cái nhục của hàng vạn sĩ tử Bắc Hà không thể nào kể hết qua hai câu thơ:

Lọng cắm rợp trời quan sứ đến,

Váy lê quét đất, mụ đầm ra.

Thực dân Pháp đang đè đầu cưỡi cổ nhân dân ta. Hình ảnh lọng cắm rợp trời gợi tả cảnh đón tiếp dành cho quan sứ, lũ ăn cướp đang hiện diện trên đất nước ta. Đó là một nghi lễ cực kì long trọng nhưng ẩn đằng sau là nỗi đau mất nước không sao tả hết. Từ xưa đến nay, trường thi là nơi tôn nghiêm, với lễ giáo phong kiến thì trường thi không phải là chốn để cho phụ nữ lui tới. Vậy mà tại trường thi không chỉ mụ đầm ra mà còn ra với váy lê quét đất. Cảnh tượng được bày ra giữa thanh thiên bạch nhật tạo ra một nghịch cảnh vô cùng nhục nhã.

Nhà văn Nguyễn Tuân cũng nói về nỗi nhục đó như sau: Không đỗ cũng cực, mà đỗ để phủ phục xuống mà lạy Tây, lạy cả đầm, thì quả là nhục”.

Vịnh khoa thi Hương năm Đinh Dậu nếu thiếu đi hình ảnh ông Tây mụ đầm thì bức tranh biếm họa sẽ mất đi giá trị. Nghệ thuật đối của Tú Xương đã làm tăng tính hiện thực cho bức tranh. Nhờ có lọng đối với váy, quan đối với mụ mà giọng cười, lối cười, hương cười, sắc cười (chữ của Nguyễn Tuân) của câu thơ Tú Xương kế thừa cái cười dân tộc trong ca dao, trong tuồng, chèo cổ. Có hiểu được rằng lọng là một thứ nghi trượng cao sang được dùng trong nghi lễ đón rước cúng tế lại được đem đốì với váy mới thấy được nghệ thuật trào phúng độc đáo trong phép đốì của Tú Xương. Nỗi đau, nỗi nhục mất nước được cực tả một cách cay đắng, lạnh lùng qua cặp câu luận này.

Nguồn mạch trữ tình như được chiết xuất ra từ những điều mắt thấy tai nghe, từ những nhô" nhăng, lôi thôi, lộn xộn trong ngoài, trên dưới nơi trường Nam khoa thi năm Đinh Dậu.

Nhân tài đất Bắc nào ai đó,

Ngoảnh cổ mà trông cảnh nước nhà.

Câu thơ như một lời than, trong lời kêu gọi. hàm chứa bao nỗi xót xa, tủi nhục và cay đắng. Nhân tài đất Bắc là những ông nghè, ông cống, những con người có lòng tự tôn dân tộc... ở vùng Sơn Nam, ở Kinh kì Thăng Long ngàn năm văn hiến, nơi hội tụ nhân tài, tinh hoa của đất nước. Ba tiếng nào ai đó phiếm chỉ càng làm cho tiếng than, lời kêu gọi trở nên thấm thía, lay gọi thức tỉnh. Chữ ngoảnh cổ gợi tả một thái độ, một tâm thế không thể cam tâm sống nhục mãi cảnh đời nô lệ. Phải biết ngoảnh cổ mà trông cảnh nước nhà.

Tú Xương là một trong hàng vạn sĩ tử dự khoa thi Hương năm Đinh Dậu. Ông là người tham dự, là người chứng kiến... Từ nỗi đau của người thi hỏng mà ông ngẫm về cái nhục của sĩ tử, của trí thức, của nhân tài đất Bắc. Nỗi đau nhục về mất nước như ngưng đọng uất kết lại thành tiếng thở dài, lời than, có cả những dòng lệ...

Bài thơ Vịnh khoa thi Hương vừa tả cảnh nhập trường, vừa tả cảnh lễ xướng danh, qua đó nói lên tâm trạng đau đớn, chua xót của nhà thơ. Một hiện thực đau buồn, nhõn nháo, nhố nhăng.

Bình về bài thơ này, Nguyễn Tuân viết: "... thơ nói về trường thi của Tú Xương giống những lời thanh nghị của một lớp sĩ phu thời đó. Không đánh được ai bằng khí giới, thì ít nhất cũng phải lấy bút ra mà vẩy cái mực sĩ khí vào những nghè, những cử bịt mủi xu thời! vẩy vào, và than một đôi lời”.