Hiểu và nghĩ về bút kí Ai đã đặt tên cho dòng sông? của Hoàng Phủ Ngọc Tường

I. NHỮNG ĐIỀU CẦN CHÚ Ý KHI TIẾP CẬN VĂN BẢN

- Chất thơ của bài bút kí: nhưng biểu hiện của chất thơ và các yếu tố tạo nên chất thơ đó.

- Phát hiện ra nét riêng trong phong cách viết bút kí của Hoàng Phủ Ngọc Tường (có thể so sánh với phong cách viết kí của Nguyễn Tuân qua Người lái đò sông Đà).

II. TÌM HIỂU TÁC PHẨM

A. Tác giả

- Hoàng Phủ Ngọc Tường là một trong những nhà văn chuyên về bút kí, ông khai thác đề tài khá rộng. Trong sáng tác của ông, thấy hiện lên những nét riêng của cảnh sắc và con người khắp mọi miền của đất nước và cả thế giới, trong đó, những bài viết về Huế, Thuận Hoá, Quảng Tri, Quảng Nam là những bài kí hàm súc nhất.

- Nét đặc sắc trong sáng tác của Hoàng Phủ Ngọc Tường là ở sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa chất trí tuệ và chất trữ tình, giữa nghị luận sắc bén với suy tư đa chiều được tổng hợp từ vốn kiến thức phong phú về triết học, văn hoá, lịch sử, địa lí,... Tất cả được thể hiện qua lối hành văn hướng nội, súc tích, mê đắm và tài hoa.

- Hoàng Phủ Ngọc Tường đã đóng góp vào nền văn xuôi hiện đại Việt Nam một phong cách riêng cho thể loại bút kí. Tác phẩm của ông có một diện mạo khó trộn lẫn được với các tác phẩm khác cùng thể loại.

Năm 2007, ông được tặng Giải thưởng Nhà nước về văn học nghệ thuật.

B. Tác phẩm

Ai đã đặt tên cho dòng sông? là bài bút kí xuất sắc, viết tại Huế, ngày 4-1-1981, in trong tập sách cùng tên (NXB Thuận Hoá, 1986). Bài bút kí có ba phần, văn bản trong SGK là phần thứ nhất.

Tìm hiểu đoạn trích

Bài bút kí đưa ta về với cội nguồn sông Hương, khám phá những vẻ đẹp nên thơ khác nhau của nó; từ đó, làm cho ta càng thêm yêu con sông huyền thoại của vùng đất cố đô.

Đoạn trích gồm 3 phần:

- Phần 1 (từ đầu đến "dưới chân núi Kim Phụng"): vẻ đẹp của sông Hương ở nơi đầu nguồn, vùng thượng lưu.

- Phần 2 (từ "Phải nhiều thế kỉ" đến "quê hương xứ sở"): vẻ đẹp của sông Hương khi chảy xuôi về đồng bằng ở ngoại vi thành phố và khi chảy vào nội ô Huế.

- Phần 3 (phần còn lại): Sông Hương gắn bó với lịch sử văn hoá của thành phô' Huế, với thơ ca của dân tộc.

Bài bút kí cũng chảy như một dòng sông theo mạch cảm xúc và suy tư của tác giả. Vì vậy, ở đây cũng sẽ phân tích văn bản đoạn trích Ai đã đặt tên cho dòng sông? liền mạch từ đầu đến cuối để có một cảm nhận toàn vẹn và nhất quán về vẻ đẹp của con sông Hương (trong đó có "vẻ đẹp riêng" khi nó chảy qua các vùng đất khác nhau).

Ai đã đặt tên cho dòng sông? là bài bút kí mà Hoàng Phủ Ngọc Tường đã viết bằng tất cả tình yêu say đắm với sông Hương đẹp và dịu dàng, với Huế cổ kính và thơ mộng. Mỗi đoạn văn là một chắt lọc tinh túy về hành trình, về dáng vẻ, về vẻ đẹp và sức cuốn hút riêng của mỗi đoạn sông.

Sông Hương được miêu tả như một cá thể sống, như một người con gái đẹp với những từ ngữ gợi cảm, diễn tả tình yêu say đắm của con người với dòng sông: "Sông Hương đã sông một nửa cuộc đời của mình như một cô gái Di-gan phóng khoáng và man dại". Sông Hương khi về đồng bằng đã thay đổi tính cách, sông như "đã chế ngự sức mạnh bản năng ở người con gái của mình để nhanh chóng mang một sắc đẹp dịu dàng và trí tuệ, trở thành người mẹ phù sa của một vùng văn hoá xứ sở".

Với liên tưởng kì thú, diễm tình, tác giả ví sông Hương như một người con gái đẹp nằm ngủ mơ màng được đánh thức bởi người tình mong đợi. Những câu văn đẹp, đầy màu sắc và ấn tượng: "Sông Hương vẫn đi trong dư vang của Trường Sơn", "sắc nước trở nên xanh thẳm", "nó trôi đi giữa hai dãy đồi sừng sững như thành quách", "dòng sông mềm như tấm lụa, với những chiếc thuyền xuôi ngược chỉ hé vừa hằng con thoi. Những ngọn đồi này tạo nên những mảng phản quang nhiều màu sắc [...] "sớm xanh, trưa vàng, chiều tím".

Đến ngoại vi thành Huế, sông Hương lại có vẻ đẹp trầm mặc như những rừng thông u tịch và những lăng tẩm đồ sộ phong kín niềm kiêu hãnh âm u.

Đoạn tả sông Hương chảy vào thành phô', tác giả sáng tạo những hình ảnh đầy ấh tượng: "chiếc cầu trắng của thành phố in ngần trên nền trời, nhỏ nhắn như những vành trăng non", "sông Hương uốn một cánh cung rất nhẹ". Tác giả sử dụng đặc sắc những phép tu từ gợi cảm vòn là sở trường của thơ như so sánh kết hợp với nhân hoá, ẩn dụ: "Dòng sông mềm hẳn đi, như một tiếng "văng" không nói ra của tình yêu", khúc quanh của sông Hương trước khi ra biển được tác giả gọi là "một nỗi vấn vương, cả một chút lẳng lơ kín đáo của tình yêu". Những chi tiết về phong tục, lễ hội cũng trở thành họa, thanh nhạc, thành tình, nghĩa là thành thơ: "Trăm nghìn cánh hoa đăng bồng bềnh vào những đêm hội rằm tháng Bảy từ điện Hòn Chén trôi về, qua Huế bỗng ngập ngừng như muốn đi muốn ở, chao nhẹ trên mặt nước như những vấn vương của một nỗi lòng".

Văn của Hoàng Phủ Ngọc Tường có nhạc, gợi nhạc: "Điệu chảy lặng lờ của nó khi ngang qua thành phố... Đấy là điệu slow tình cảm dành riêng cho Huế". Những câu văn trải dài, uyển chuyển, du dương mà tự nhiên, nhuần nhị như dòng sông, dòng nhạc đẹp, một "Đa-nuýp xanh" trong văn.

Vẻ đẹp của đoạn văn tăng lên trong từng chi tiết, đến chi tiết cuối thì thăng hoa cao nhất, đẹp nhất. Tác giả lí giải tên dòng sông bằng huyền thoại đầy chất thơ khiến cho dòng sông vốn có cái tên thơ càng thơ hơn: Hương là thơm, thơm của ngàn hoa, của nước nấu trăm loài hoa đổ xuống, làm thơm đến cả từng hơi đất.
Bài bút kí của Hoàng Phủ Ngọc Tường đầy chất liệu quý, thể hiện một vốn sống, vốn vàn hoá phong phú, nhất là về Huế. Nhưng nếu chỉ có thế, bài bút kí sẽ không hơn một bài báo và nó sẽ nhanh chóng qua đi trong tâm trí người đọc. Bài bút kí này còn ngân mãi vì nó đầy chất thơ. Chất thơ ấy gắn với nhiều yếu tố, bắt đầu từ nhiều nguồn, nhưng yếu tố quan trọng nhất, nguồn lớn lao nhất là tình yêu tha thiết với dòng sông, với Huế, với đất nước của tác giả.

THAM KHẢO

Hoàng Phủ Ngọc Tường rất chú ý dùng các đoạn văn trữ tình và miêu tả thiên nhiên để thổi hồn mình vào đất nước. Những đoạn văn này như chiếc cầu nối độc giả với nhà văn, giữa người đọc với đối tượng phản ánh. Thiên nhiên đóng vai trò quan trọng như một nhân vật trữ tình. Đoạn văn trữ tình làm cho chủ đề càng nổi bật và được thể hiện ở nhiều dạng khác nhau: Khi thì để tả vẻ đẹp và sức sống của tự nhiên, khi thì đối thoại với chính lòng mình như một thái độ ứng xử văn hoá của tác giả và của con người nói chung. Có nhiều khi thiên nhiên được dùng để lí giải vấn đề lịch sử dân tộc, kể cả những vấn đề khó lí giải trực tiếp. Cũng có nhiều khi là để thể hiện những mối quan hệ gắn kết mật thiết thiên nhiên với con người như một bộ phận hữu cơ: con người - thiên nhiên - vũ trụ. Với thủ pháp miêu tả thiên nhiên trữ tình này giúp cho những trang kí Hoàng Phủ Ngọc Tường mang chất văn học đậm đặc và có bản sắc.

Lê Đức Dục gọi Hoàng Phủ Ngọc Tường là "người lễ độ với thiên nhiên". Lê Thị Hường lại gọi Hoàng Phủ Ngọc Tường là "thi sĩ của thiên nhiên". Có lẽ đấy
là cách nhận định về tình yêu thiên nhiên đất nước và cũng là phong cách nghệ thuật của Hoàng Phủ Ngọc Tường khi viết về thiên nhiên. Phải thừa nhận là thiên nhiên chiếm một vị trí quan trọng trong tác phẩm Hoàng Phủ Ngọc Tường. Anh nhìn thiên nhiên trong kết cấu mang tính vũ trụ và đầy tâm linh. Biểu tượng của thiên nhiên Huế trong cái nhìn chiều sâu của Hoàng Phủ Ngọc Tường là bộ tứ bình sông Hương, núi Ngự, Bạch Mã, Vườn An Hiên vừa uy nghi, vừa lãng mạn, uy nghi trong vẻ lãng mạn, lãng mạn trong sự uy nghi của Huế ngàn năm.